kwatera batalionu "Zośka" (widok współczesny)

          W warunkach konspiracji chowanie poległych, zwłaszcza na cmentarzu wojskowym, wiązało się z olbrzymim ryzykiem i wymagało od organizatorów takich pogrzebów wyjątkowych starań i zabiegów. Potrzebna była pomoc ze strony szpitali, prosektoriów, przedsiębiorstw pogrzebowych, urzędników sporządzających akty zgonu, wreszcie samych grabarzy, a także uzyskanie "lewych papierów". Z czasem powstawały wyspecjalizowane komórki do tych prac, niemniej historię konspiracyjnych grobów na Wojskowym Cmentarzu wypada uznać za czyn wyjątkowy, zasługujący na najwyższe uznanie.

          Po upadku Powstania w październiku 1944 roku, po wypędzeniu ludności cywilnej i odejściu żołnierzy do obozów jenieckich, w zniszczonym i wypalonym mieście zamarło życie. Wśród gruzów, w prowizorycznych mogiłach na skwerach, podwórkach i ulicach leżały ciała zabitych w walkach żołnierzy i pomordowanych przez Niemców mieszkańców Warszawy. Wiele zwłok nie zdążono pochować.
          Dopiero 17 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały sowieckie i polskie. Do opuszczonych ruin stopniowo wracała ludność, a wśród niej byli żołnierze, którzy nie poszli do niewoli i mimo formalnego rozwiązania Armii Krajowej (19 stycznia 1945 roku), pozostali nadal w konspiracji. Nowo powstała organizacja kierowana przez generała Leopolda Okulickiego, "Niedźwiadka", a po jego aresztowaniu przez władze sowieckie w marcu 1945 roku, przez płk. Jana Rzepeckiego, "Prezesa", oprócz działalności ściśle politycznej i wojskowej, starała się uczestniczyć w pracach cywilnych na rzecz społeczeństwa.

          Znalazło to szczególny wyraz w działaniach podejmowanych przez mianowanego Komendantem Obszaru Centralnego DSZ, płk. Jana Mazurkiewicza, ps. "Radosław", który wraz ze swoim sztabem opuścił Częstochowę i na początku lutego 1945 roku zatrzymał się na stałe w jednej z podwarszawskich miejscowości. Bazą dla dalszej działalności podziemnej stali się głównie b. żołnierze Kedywu KG AK, skupieni zwłaszcza w dwóch środowiskach wywodzących się z dawnych batalionów AK - "Zośka" i "Miotła.

          Wczesną wiosną 1945 roku władze miejskie podległe rządowi lubelskiemu zarządziły usunięcie zwłok z ulic, placów, budynków Warszawy i pochowanie ich we wspólnych mogiłach. Wprawdzie za taką decyzją przemawiały w pełni względy sanitarne, jednakże nie można było wykluczyć ukrytych aspektów politycznych, ponieważ stronie komunistycznej z oczywistych powodów zależało na pomniejszeniu roli Armii Krajowej w Powstaniu Warszawskim.
          Dowódcy obu zespołów otrzymali polecenie włączenie się w trybie konspiracyjnym do akcji poszukiwania i identyfikacji zwłok żołnierzy poległych w Powstaniu, ich zabezpieczenia w ramach prac prowadzonych przez Polski Czerwony Krzyż, lub pochowania na cmentarzach, jeśli to było możliwe. W "Zośce", dowódca grupy dyspozycyjnej, porucznik Henryk Kozłowski ("Kmita"), powierzył nadzór nad tymi poczynaniami Bogdanowi Celińskiemu ("Wiktorowi"). Z ramienia "Miotły" nadzór nad działalnością ekshumacyjną sprawował początkowo ppor. "Anatol", a po nim porucznik "Tadeusz Czarny" - Tadeusz Janicki.
          Podstawowym zadaniem w tym krótkim czasie było odnalezienie i zidentyfikowanie zwłok poległych żołnierzy, zanim trafią do zbiorowych mogił przygotowanych na terenie Starego Miasta, w Ogrodzie Krasińskich i na Czerniakowie, nad brzegiem Wisły. Identyczną akcję w środowisku b. żołnierzy i rodzin z batalionu AK "Parasol" zainicjowała Halina Dunin-Karwicka-Rakoczy, ("Janina"). Zorganizowani w 5 sekcjach pracowali niezwykle ofiarnie we wszystkich masowych ekshumacjach na terenie Warszawy, identyfikując poległych w Powstaniu kolegów i koleżanki.
          Potwierdzeniem konspiracyjnego charakteru pracy członków tych zespołów są zachowane protokóły PCK, w których często figurują fikcyjne dane dotyczące personaliów świadków ekshumacji. Nic dziwnego, zważywszy, że trwała jeszcze wojna z Niemcami, a w Polsce nasilała się walka z po-akowskim podziemiem. Ekipą PCK współpracującą z żołnierzami "Miotły" kierowała Anna Pia-Mycielska (także żołnierz AK), sygnująca swoje protokoły literami "AM" z datą początkową od 24 marca 1945 roku.

          Z powodu pośpiechu, braku ludzi i środków transportu oraz licznych trudności administracyjnych pogrzeby indywidualne nie często się zdarzały, niemniej w okresie wiosny i lata 1945r. udało się pochować pewna liczbę żołnierzy-powstańców na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, w miejscach uzgodnionych z księdzem M. Żemralskim, proboszczem parafii św. Józefata, przy współpracy z brygadą starszego grabarza Jędrzejewskiego. Szczególnie uroczysty pogrzeb miał miejsce w drugiej połowie lutego 1945 roku, kiedy koledzy chowali na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach odnalezione ciało harcmistrza kapitana, Andrzeja Romockiego, ("Morro"), dowódcę kompanii "Rudy" w batalionie "Zośka".

Pogrzeb Andrzeja Romockiego "Morro" 1945 r.

          Podobno wśród uczestników pogrzebu dostrzeżono pułkownika "Radosława", który bardzo sobie cenił tego świetnego oficera.

grób Andrzeja Romockiego (widok współczesny)

          Sytuacja uległa zasadniczej poprawie z chwilą powstania we wrześniu 1945 roku Komisji Likwidacyjnej b. Armii Krajowej. Odtąd osoby ujawniające się przed władzami komunistycznymi mogły działać legalnie (chociaż, jak się miało okazać w niedalekiej przyszłości, nie było to zajęcie bezpieczne).

Grupa "Zośkowców" wychodząca z Cmentarza Wojskowego 1945 r.
W głębi pomnik Orląt Warszawskich 1920 r., przeniesiony po wojnie do kwatery B-11.

          Władze komunistyczne zawierając 8 września porozumienie z płk "Radosławem" w sprawie ujawnienia żołnierzy Obszaru Centralnego DSZ nie skonfiskowały pokaźnych środków finansowych, będących w jego dyspozycji. Środki te mogły być użyte m.in. na takie cele społeczne, jak:
          - wykupienie niektórych działek na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach
          - koszty powtórnej ekshumacji żołnierzy pochowanych w mogiłach tymczasowych
          - budowę pomnika na kwaterach wojennych AK.
          - pomoc materialną dla rodzin poległych, w tym budowę Bursy im. Generała "Grota" dla sierot po powstańcach warszawskich. Stało się to możliwe dzięki przekazaniu na ten cel ruin budynków przy kościele parafialnym na Marymoncie. Ofiarodawcą był oddział "Caritas" kierowany przez ks. Zygmunta Trószczyńskiego.

Bursa im gen. "Grota"

          Okres zimowego zastoju, 1945/1946, ekipa płk. "Radosława" wykorzystała do oceny sytuacji i opracowania planu prac w nadchodzącej wiośnie. Nie brakowało sygnałów wskazujących na rosnącą niechęć oficjalnych czynników do środowisk akowskich wywodzących się z kręgów niedawnej antykomunistycznej konspiracji. Władze nie ufały deklaracjom o gotowości do pokojowej współpracy przy odbudowie zniszczonego wojną i okupacją kraju. Sprawami kombatantów miał się zajmować nowo powstały Związek Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację, który od początku sprzeciwiał się tworzeniu na cmentarzach oddzielnych kwater dla powstańców warszawskich.
          Wyjątkiem w tej postawie było udzielenie zgody na pochowanie ekshumowanych z Czerniakowa żołnierzy Zgrupowania AK "Kryska" na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Dzięki usilnym staraniom jego b. dowódcy, ppłk. Zygmunta Netzera ("Kryski) i kierowanego przez niego komitetu rodzin, już w 1946 roku spoczęli w kwaterze D 2 (prawy dolny róg cmentarza - od ul. Powązkowskiej).

kwatera Zgrupowania "Kryska" (widok współczesny)

          Z czasem cały obszar tej kwatery zapełniły groby poległych powstańców ze Zgrupowania AK "Leśnik", żołnierzy IV Zgrupowania - Śródmieścia "Gurt" i batalionu AK "Bełt".

kwatera Zgrupowania "Leśnik" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Gurt" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Bełt" (widok współczesny),

          Według danych z archiwum PCK w I kwartale 1946 roku zidentyfikowanych "powstańców" w tymczasowych mogiłach zbiorowych było 2368, liczba zdecydowanie zaniżona, jednakże do tej kategorii zaliczano tylko wypadki, w których można było niezbicie stwierdzić przynależność zabitego do Powstania, jak legitymacje, opaski, ubiór.
          Wcześniej, 25 listopada 1945 roku założono na Woli, na obszarze 1,5 ha, Cmentarz Powstania Warszawskiego, co mogło wskazywać na zamiar przeniesienia tam wszystkich ofiar pochowanych w zbiorowych grobach, w tym również poległych w powstaniu żołnierzy. Mogła temu zapobiec jedynie zdecydowana i skoordynowana akcja, pośpiech w działaniu.

          W 1946 roku Cmentarz Wojskowy na Powązkach przejęła administracja wojskowa, jednak na niższych i średnich szczeblach władzy państwowej nie było jeszcze zdecydowanej polityki w sprawach cmentarnych i wiele spraw udawało się załatwić po myśli akowskich komitetów rodzicielskich.
          Powstało ich w sumie 11, skupionych wokół pułkownika "Radosława", który odtąd występował w ich imieniu. Umożliwiło to realizację idei utworzenia w wybranym miejscu widomego symbolu, przemawiającego do najgłębszych uczuć narodu. Takim miejscem mógł być jedynie Wojskowy Cmentarz na Powązkach. Wynikał z tego podstawowy warunek: kwatery powstańcze z możliwie dużą liczbą indywidualnych mogił, odpowiednio oznaczonych, powinny zajmować zwarty obszar w najbliższym otoczeniu pomnika, wyrażającego patriotyczne uczucia tych wszystkich, którym bliska jest idea niepodległości.
          Zadanie to, wbrew trudnościom stawianym przez komunistyczne władze, dzięki uporowi, odwadze i poświęceniu wykonawców, naciskom społeczeństwa, w tym komitetów rodzicielskich i środowisk oddziałowych, przy finansowym wsparciu z "funduszu socjalnego", szczęśliwie uratowanego przed konfiskatą przy ujawnianiu struktur konspiracyjnych we wrześniu 1945 roku, udało się w dużym stopniu zrealizować. Wystarczy tylko uważnie przyjrzeć się rozkładowi powstańczych kwater na planie cmentarza. Większość z nich nieprzypadkowo skupia się wokół centralnie umieszczonego pomnika "Gloria Victis".

kwatera batalionu "Miotła" (widok współczesny)

kwatera batalionu "Parasol" (widok współczesny)

kwatera pułku "Baszta" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Żywiciel" (widok współczesny)

          Konkurs na ten pomnik zorganizowano w lutym 1946 roku. Po rozpatrzeniu kilkunastu zgłoszonych projektów do realizacji wybrano projekt opatrzony godłem "Monika". Autorką okazała się Helena Kłosowicz, była łączniczka i żołnierz Starówki. Budowę powierzono zakładowi kamieniarsko-artystycznemu Braci Koziańskich, pod nadzorem projektantki. Pomnik w formie wysokiego obelisku z czarnego marmuru u wierzchołka kończył się urną i narożnikami z różowego marmuru. Na czterech bokach granitu widnieją napisy z brązu: "Żołnierzom Armii Krajowej poległym za wolność" - "1939 - 1944" - "Powstanie Warszawskie 1.VIII - 2.X.1944"/pod wieńcem z liści dębowych" - "Gloria Victis"/ napis pod Krzyżem Virtuti Militari. Uroczyste odsłonięcie i poświęcenie pomnika przez regenta cmentarza wojskowego ks. kanonika M. Żemralskiego, odbyło się w dniu 1 sierpnia 1946 roku w drugą rocznicę Powstania.

odsłonięcie pomnika "Gloria Victis" w 1946 r.

          Wkrótce potem, 6 sierpnia 1946 roku, wyruszył w pochodzie przez całe miasto kondukt pogrzebowy, wiozący szczątki i prochy ludzi pomordowanych i spalonych przez Niemców w Powstaniu, odprowadzany w uroczystej procesji przez tysiące mieszkańców Warszawy. Spoczęły w 177 zbiorowych mogiłach na Cmentarzu Powstania Warszawskiego na Woli.

Cmentarz Powstania Warszawskiego na Woli

          W 1973 roku odsłonięto tam monumentalny pomnik "Polegli - Niepokonani", u stóp którego widnieje napis: "Tu spoczywają prochy ponad 50 tysięcy Polaków poległych w latach 1939-1945 w walce o wolność Ojczyzny z hitlerowskim najeźdźcą".

Pomnik "Polegli - Niepokonani"

          Zbieżność w czasie obu powyższych uroczystości nie umniejsza w żadnym stopniu ich rangi i znaczenia dla idei uczczenia ofiar Powstania Warszawskiego. Zarówno cmentarz na Woli, jak i kwatery powstańcze na Powązkach są wyrazem pamięci społeczeństwa o tych, którzy w walce o wolność i niepodległość Polski zapłacili cenę najwyższą. Ich męczeństwo nie powinno być nigdy przedmiotem jakichkolwiek przetargów.

          Kolejny etap prac ekshumacyjnych przypadł na wiosnę 1947 roku, kiedy otwarto tymczasowe mogiły w Parku Krasińskich. W tym czasie nadzór nad Cmentarzem Wojskowym przejęła Komenda Miasta zlecając Związkowi Uczestników Walki Zbrojnej o N. i D. kwalifikowanie poległych w powstaniu żołnierzy z różnych oddziałów walczących w Warszawie.
          Dochodziło na tym tle do licznych nieporozumień i awantur. Referentem dla spraw grobownictwa na Cmentarzu Wojskowym został niewidomy inwalida wojenny, bez obojga oczu, który odtąd miał wydawać zezwolenia na pochówek. Zarząd cmentarza sprzeciwiał się dalszemu grzebaniu akowców, kierując ciała na cmentarz wolski, gdzie często długo leżały nie zabezpieczone, bez trumien. W kaplicy przy cmentarzu na Powązkach składowano ciała nie pochowane od jesieni 1946r. Zdarzały się wypadki wykradania zwłok, lub ich podmieniania. Wreszcie, 18 kwietnia 1947 roku Związek w ogóle wstrzymał ekshumację akowców z Ogrodu Krasińskich nie wydając pozwoleń na dalsze pochówki na wojskowym cmentarzu. Pogrzeby mogły się odbywać jedynie na cmentarzu wolskim. Pismo płk. "Radosława" do Premiera Rządu w tej sprawie pozostało bez odpowiedzi.
          Stosunkowo najmniej oporów napotykały pogrzeby niezidentyfikowanych szczątków, chowanych głównie w skrajnie położonych kwaterach ( C-8, C-10, D-10).

zbiorowe mogiły bezimiennych Powstańców Warszawskich

          W kwaterze B-8 pochowano ekshumowanych z Ogrodu Krasińskich żołnierzy batalionów AK "Gozdawa" i "Chrobry II".

kwatera batalionu "Gozdawa" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Chrobry II" (widok współczesny),

          Stopniowo zapełniły się pozostałe kwatery. Tak więc, mimo szykan, protestów i zakazów, nie udało się zarządowi cmentarza zapobiec powstawaniu oddzielnych kwater powstańczych. Proces ten w zasadzie zakończył się późną jesienią 1947 roku.

kwatera batalionu "Kiliński" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Krybar" (widok współczesny),

kwatera batalionu "Czata 49" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Chwacki" (widok współczesny),

          Raz jeszcze zwyciężyły upór, determinacja i patriotyzm społeczeństwa, w którego świadomości skromne żołnierskie mogiły na powązkowskim Cmentarzu urosły do rangi jednego z najważniejszych sanktuariów w Stolicy Polski.

kwatera batalionu "Wigry" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Garłuch" (widok współczesny),

kwatera batalionu "Róg" (widok współczesny),

kwatera batalionu "Pięść" (widok współczesny),

          Komunistyczni namiestnicy Kremla zbyt późno zdali sobie sprawę z przegranej walki o symbole. Trzeba było odwołać się do argumentu siły i przemocy.
          Charakterystyczne, że czynny udział w pracach cmentarnych był traktowany w śledztwach jako jedno z najcięższych przestępstw przeciw ludowej władzy. Działalność ta miała być jedynie przykrywką do próby obalenia komunistycznego ustroju.
          W okresie nasilenia stalinowskiego terroru w latach 1949-1955 odwiedzanie Cmentarza Wojskowego na Powązkach wiązało się z ryzykiem, wchodzących bądź wychodzących legitymowano, pytając o cel wizyty. Nie prowadzono żadnych prac konserwatorskich.
          Po fali aresztowań, jakie dotknęły środowiska "Zośki" i "Miotły" na przełomie 1948/1949 roku, ustała jawna działalność komitetów rodzicielskich. Indywidualną opieką nad grobami zajmowały się przede wszystkim matki, ojcowie i krewni poległych. Wiele mogił powstańczych, nie pielęgnowanych, niszczała.

wygląd kwater powstańczych w latach 50-tych

          Coraz częściej na wojskowym cmentarzu chowano zmarłych dygnitarzy reżimu. W 1953 roku przy głównej alei, w monumentalnym grobowcu, pochowano zmarłego w Moskwie prezydenta Bolesława Bieruta.
          Przełom nastąpił w październiku 1956 roku, po dojściu do władzy Władysława Gomułki. Związane z tym pozytywne zmiany znalazły wyraz także w działalności jedynej organizacji kombatanckiej w kraju, która zreformowana, przekształciła się w Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Duża część akowców, w tym zwolnieni z więzień, aby móc legalnie uczestniczyć w pracach społecznych, wstępowała w jego szeregi.
          Zwolniony i rehabilitowany po 7-letnim pobycie w więzieniu, płk. "Radosław" został w 1957 roku wybrany wiceprezesem Warszawskiego Okręgu Z. B. o W. i D. i za jedno z najważniejszych zadań uznał naprawę szkód powstałych na cmentarzach po kilkuletnim okresie celowych zaniedbań.

          Według oceny Sekcji Opieki i Grobownictwa z 1957 roku, większość mogił znajdowała się w opłakanym stanie. "Mobilizując szeroką pomoc społeczną - ustawiono na warszawskich cmentarzach wojskowych około 2.000 krzyży drewnianych, zrekonstruowano od podstaw kwaterę żołnierską obrońców Warszawy z 1939 roku, oczyszczono i uporządkowano około 600 opuszczonych grobów."

wygląd kwater "Żywiciela" i "Miotły" 1957 r.

          W pracach tych wzięły udział załogi licznych zakładów pracy, wojsko i młodzież szkolna. Gruntownej renowacji wymagał również sam pomnik "Gloria Victis". Przeprowadził ją latem 1958 roku Zakład Kamieniarski inżyniera Juliana Fedorowicza. Oprócz renowacji pomnik poddano nieznacznym przeróbkom przez dodanie nowej urny i czterech stylizowanych orłów na narożnikach. Uroczystego poświęcenia w dniu 1 sierpnia 1958 roku dokonał ks. Zygmunt Trószczyński.

Renowacja pomnika "Gloria Victis"

          Był to sygnał do rozpoczęcia prac nad dalszą przebudową kwater przez utworzone w tym celu komitety poszczególnych zgrupowań przy wsparciu finansowym społeczeństwa. Szeroką pomoc okazywały zakłady pracy i jednostki wojskowe z garnizonu warszawskiego.
          Naczelne władze partyjne, zaniepokojone zbyt głośnym manifestowaniem przez społeczeństwo uczuć patriotycznych przy powstańczych kwaterach, postanowiły zmienić dominujący dotąd religijny i wojskowy charakter cmentarza na bardziej świecki, bliższy im ideologicznie. Wyrazem tego była zmiana nazwy w 1964 roku na Cmentarz Komunalny (d. Wojskowy) na Powązkach i powierzenie pieczy nad nim Urzędowi Stołecznemu.
          W ciągu następnych kilku lat cmentarz uporządkowano, wytyczono trzy aleje dla chowania zmarłych po wojnie wybitnych i zasłużonych dla państwa osobistości z różnych dziedzin życia w PRL. Powstała, z inicjatywy gen. E. Rozłubirskiego, "Gustawa", osobna kwatera poległych w Powstaniu Warszawskim żołnierzy Batalionu Szturmowego Armii Ludowej "Czwartaków" (B-6).

kwatera "Czwartaków"

          Ukoronowaniem tych działań i inwestycji było oddanie do użytku w 1969 roku Domu Pogrzebowego, gdzie odbywały się ostatnie pożegnania, wyłącznie świeckie.

Dom Pogrzebowy

          Dopiero 4 maja 1988 roku, kiedy chowano zmarłego płk. Jana Mazurkiewicza, po raz pierwszy w pogrzebie obok kompanii honorowej wystąpili kapelani Ludowego Wojska Polskiego.

grób gen. Jana Mazurkiewicza "Radosława"

          Zmiana nazwy, okazałe uroczystości pogrzebowe, nowe pomniki i nagrobki autorstwa wybitnych artystów i rzeźbiarzy nie mogły zatrzeć w społeczeństwie pamięci o ofierze żołnierskiej krwi i "d. Cmentarz Wojskowy" na Powązkach dla większości Polaków niezmiennie kojarzył się z Powstaniem Warszawskim. Wystarczyło o godzinie 17.00 każdego 1 sierpnia znaleźć się w gęstym tłumie rodaków, przy "Gloria Victis", aby się o tym przekonać.
          Miejsce to pełniło rolę szczególnie istotną w okresach napięć i społecznych zrywów. Morze zapalonych zniczy w "Dolince Katyńskiej", wskazywało na fiasko poczynać cenzury i kłamstw wypowiadanych przez partyjnych historyków. Stanął tu w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia 1981 roku Pomnik Katyński, wzniesiony konspiracyjnie, pierwszy w Polsce. Usunięty potajemnie przez służbę bezpieczeństwa 6 lipca 1989 roku, odnaleziony po sześciu latach, wrócił na swoje miejsce 8 września 1995 roku.

Pomnik Katyński (widok aktualny)

          Wydarzeniem wyrażającym głębokie uczucia patriotyczne społeczeństwa w stanie wojennym był pogrzeb doczesnych szczątków księdza Józefa Stanka, zamordowanego przez Niemców 23 września 1944 roku po kapitulacji Czerniakowa. Zebrane z pobojowiska zwłoki kapelana Zgrupowania AK "Kryska" złożono początkowo wraz z innymi w zbiorowej mogile, skąd po ekshumacji zostały pogrzebane wczesną wiosną 1946 roku na wojskowym cmentarzu. Po latach poszukiwań grób odnaleziono. Zapadła decyzja przeniesienia doczesnych szczątków bohaterskiego kapłana i pochowania ich wśród poległych towarzyszy broni (kwatera D-2). Uroczysty pogrzeb, przy bardzo licznym udziale żołnierzy Armii Krajowej z różnych zgrupowań i rzeszy wiernych, odbył się 4 listopada 1987 roku.

grób ks. Józefa Stanka w kwaterze "Kryski"

          Zmiany, jakie nastąpiły w kraju po 1989 roku, nie zmniejszyły zainteresowania społeczeństwa cmentarzem - pomniki, tablice pamiątkowe, mogiły powstańcze, ich wystrój, wymowa napisów na krzyżach, są magnesem przyciągającym licznych odwiedzających, nie tylko z okazji historycznych rocznic. Cmentarz nawet w obecnej postaci nie zatracił nic ze swojego tradycyjnego charakteru i nadal jawi się ogółowi Polaków jako symbol walk o wolność i niepodległość, nic też nie wskazuje żeby pamięć o żołnierskiej ofierze miała kiedykolwiek wygasnąć.

pomnik "Gloria Victis" - stan obecny

          Przykładem powszechnej więzi z bohaterską przeszłością były uroczyste obchody 50-lecia Powstania Warszawskiego. Obok "Gloria Victis" wzniesiono w 1994 roku pomnik-grobowiec ku czci kolejnych dowódców Armii Krajowej: generałów, Stefana Grota - Roweckiego, Tadeusza Bora - Komorowskiego, Leopolda Okulickiego "Niedźwiadka" i Dowódcy SZP generała Michała Tokarzewskiego - Karaszewicza "Torwida".

pomnik grobowiec dowódców Armii Krajowej

          W 1996 roku Rada m.st. Warszawy przywróciła dawną nazwę - Cmentarz Wojskowy, a w 1998 roku przekazała administrację powołanemu przez nią Zarządowi Cmentarzy Komunalnych w Warszawie. Zniesione zostały wszystkie restrykcje i dyskryminujące nakazy wprowadzone za czasów PRL.

aktualny widok wejścia na Cmentarz Wojskowy

          Układ topograficzny centralnie położonych działek powstańczych nie pokrywa się z oficjalnie ustalonym podziałem kwater w planie cmentarza. To wynik zmagań o każdy metr kwadratowy przestrzeni wokół pomnika "Gloria Victis" i najlepiej świadczy o toczonej tu niegdyś walce ideologicznej. Zagęszczenie mogił na niewielkim stosunkowo obszarze jest bardzo duże, rejony przyznane formacjom w poszczególnych kwaterach często zachodzą na siebie, niekiedy trudno je ściśle rozdzielić, niemniej reprezentowane są w tym miejscu wszystkie oddziały AK, które walczyły w Powstaniu Warszawskim.

kwatera batalionu "Harnaś" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Golski" (widok współczesny),

kwatera Zgrupowania "Obroża" (widok współczesny),

kwatera oddziałów NSZ (widok współczesny),

          Bezpośrednią opiekę nad powstańczymi kwaterami sprawują komitety powołane przez oddziałowe środowiska. Ich zasługą jest obecny stan mogił. Nieustannie trwają też prace konserwatorskie i pielęgnacyjne, w których coraz częściej uczestniczą młodsze pokolenia.

tzw. "Łączka" (kwatera Ł) - miejsce gdzie potajemnie chowano niewinnie straconych w latach 1945-1956 polskich patriotów (widok współczesny)

          Wojskowy Cmentarz na Powązkach z jego długą i dramatyczną historią stanowi potwierdzenie niezwykle ważnej zasady w życiu naszego ciężko doświadczanego narodu, że "być pokonanym i nie ulec - to zwycięstwo." Pamiętając o niej warto wspomnieć tych wszystkich, znanych i nieznanych, którzy pracą, wysiłkiem, a często i cierpieniem, stworzyli i utrwalili to dzieło niezwykłe. Zasłużyli na wdzięczność i szacunek.

plan Cmentarza Wojskowego

Stanisław Mazurkiewicz

zdjęcia współczesne: Maciej Janaszek-Seydlitz


redakcja: Maciej Janaszek-Seydlitz

          Źródła:

          1. Bielecki Robert, Żołnierze Powstania Warszawskiego Tom III, Warszawa 1997;
          2. Czugajewski Ryszard Umiłował do końca - Ks. Józef Stanek ps. "Rudy", Warszawa 1999;
          3. Malczewski Juliusz Jerzy Cmentarz Komunalny Powązki Dawny Wojskowy w Warszawie, Warszawa 1990;
          4. Olszewski Antoni, Romańczyk Jan, Staniewski Roman Pamięć o Batalionie Miotła, Warszawa 2000;
          5. Trojan Włodzimierz Kwatera Batalionu Zośka dawny Cmentarz Wojskowy na Powązkach, Warszawa 1991;
          6. Dokumenty z archiwum płk. "Radosława";
          7. Kwatera żołnierzy Zgrupowania AK "Kryska" D - 2. Biuletyn informacyjny środowiska nr 4 (5), 1989;
          8. Plan Cmentarza Wojskowego na Powązkach, Warszawa 2002;

Copyright © 2012 Maciej Janaszek-Seydlitz. Wszelkie prawa zastrzeżone.