Znaczki mówią: Poczta Polska o Powstaniu Warszawskim
Mimo iż w rządzonej przez komunistów Polsce znaczki pocztowe nawiązujące do wydarzeń II wojny światowej zaczęły ukazywać się już w 1945 r. (wyzwolenie dziesięciu miast - 12 lutego, rocznica walk o Westerplatte - 1 września), to na pierwszy znaczek wspominający Powstanie Warszawskie Polacy musieli czekać aż dwadzieścia lat.
W okresie pomiędzy październikiem 1945 r. a styczniem 1946 r. została wydana przejmująca seria "Warszawa oskarża", nawiązująca do wystawy zorganizowanej kilka miesięcy wcześniej przez Biuro Odbudowy Stolicy w Muzeum Narodowym. Na znaczkach widzimy zdjęcia sześciu warszawskich budynków, wykonane przed wojną, oraz widoki ich ruin po zakończeniu okupacji niemieckiej: Zamku Królewskiego, Katedry św. Jana, Pałacu Jabłonowskich, Poczty Głównej na Placu Napoleona, Pałacu Saskiego i kościoła św. Krzyża.
W dniu 17 stycznia 1946 r. cała seria została wznowiona, z nadrukiem "Warszawa wolna 17 styczeń 1945 - 1946".
W 1946 r. została wydana seria "Poczta lotnicza", której wszystkie znaczki przedstawiały rysunek samolotu C-47 Dakota nad symbolicznie przedstawionymi ruinami Warszawy. Co prawda zrzutów nad powstańczą stolicą dokonywały samoloty innych typów (Liberator i Halifax), jednak ówcześni autorzy projektu znaczka mogli o tym nie wiedzieć, gdyż C-47 także znajdowały się na wyposażeniu polskich pilotów służących w dywizjonach lotniczych RAF. Dlatego tę serię można uznać za jedyne w ciągu pierwszych dwudziestu lat po wojnie wydawnictwo filatelistyczne zawierające bezpośrednią aluzję do wydarzeń Powstania Warszawskiego.
W dniu 1 sierpnia 1964 r. ukazał się znaczek określany w katalogu Poczty Polskiej jako "20. rocznica powstania warszawskiego". Znaczek miał nominał 60 gr. i ukazał się w niezbyt wysokim nakładzie 4 198 000 sztuk - średni nakład znaczka okolicznościowego o tym nominale wynosił wówczas 8 mln sztuk, a najbardziej popularny "brązowy żaglowiec" za 60 gr. ukazał się w nakładzie 565 mln sztuk. Autorem projektu znaczka był Ryszard Dudzicki (1930-2013), warszawski grafik, autor ponad 200 projektów znaczków pocztowych zrealizowanych dla Poczty Polskiej i innych krajów. Rysunek na znaczku przedstawia trzy stylizowane postacie powstańców na tle płonącego domu.
Po 1964 r. rocznice Powstania znikły z polskich znaczków na kolejne dwadzieścia lat. Jeszcze w 1965 r. w serii "VII wieków Warszawy" wydano znaczek "Pomnik Bohaterów Warszawy 1939-1945", czyli Pomnik Nike, co prawda w znacznie niższym nakładzie niż pozostałe znaczki serii, ale za to jako jedyny uhonorowany ozdobnym bloczkiem i arkusikiem.
Wśród filatelistów symboliczne znaczenie mają daty pierwszego dnia obiegu znaczków. Datę 1 sierpnia przy emisji znaczków PRL omijano starannie (za wyjątkiem znaczka powstańczego w 1964 r.) aż do 1 sierpnia 1967 r., kiedy to uczczono setną rocznicę urodzin Marii Skłodowskiej-Curie, przypadającą w listopadzie. Od tego czasu w dniu 1 sierpnia ukazywały się znaczki poświęcone rozmaitej tematyce.
W październiku 1972 r. na znaczku propagującym budowę Centrum Zdrowia Dziecka grafik Tadeusz Michaluk umieścił wizerunek rzeźby Jerzego Jarnuszkiewicza "Mały Powstaniec", powstałej w 1946 r. i bardzo popularnej wówczas wśród warszawiaków w postaci miniaturowych kopii. Obecność "Małego Powstańca" na znaczku była uzasadniona tym, iż Centrum zostało zaprojektowane jako szpital-pomnik poświęcony dzieciom - ofiarom II wojny światowej. W pierwszym dniu obiegu znaczka nie istniał ani pomnik Małego Powstańca na Podwalu, ani szpital, którego akt erekcyjny wmurowano w Międzylesiu dopiero w czerwcu 1973 r. Tym niemniej, szpital otwarto w maju 1977 r. a na pomnik na Podwalu musieliśmy czekać aż do października 1983 r.
W dniu 1 sierpnia 1984 r. ukazała się seria "40. rocznica Powstania Warszawskiego". Seria czterech znaczków o nominałach 4, 5, 6 i 25 zł wydana była w nakładzie typowym dla znaczków okolicznościowych (najpopularniejszy nominał 5 zł w 8,5 mln egzemplarzy). Znaczki zaprojektował Wojciech Freudenreich, projektant wielu znaczków pocztowych i okładek książek (m. in. "Pamiętnika z powstania warszawskiego" Mirona Białoszewskiego i "Warszawa jaka była"). Projekty opierają się na czarno-białych fotografiach wzbogaconych o biało-czerwone i czerwone akcenty: opaski powstańcze, pieczęć Harcerskiej Poczty Polowej i znak Czerwonego Krzyża. Fotografie przedstawiają grupę żołnierzy na zbiórce (4 zł), powstańca przenoszącego pocztę (5 zł), grupę żołnierzy w walce (6 zł) i rannych opatrywanych przez powstańczą służbę sanitarną (25 zł).
Mimo iż atmosfera wokół Powstania Warszawskiego w oficjalnej propagandzie PRL, począwszy od 1981 r., zaczęła się zmieniać, a po 1989 r. nastąpił wyraźny przełom i w obchodach rocznicowych wydarzeń II wojny światowej przestały dominować wydarzenia związane z ludowym Wojskiem Polskim, nie znalazło to odbicia w filatelistyce.
W roku 1989, gdy mijało okrągłe 45 lat od wydarzeń 1944 r., ukazały się m. in. znaczki poświęcone bitwie o Monte Cassino z podobizną gen. Władysława Andersa, bitwie pod Falaise z podobizną gen. Stanisława Maczka i desantowi pod Arnhem z podobizną gen. Stanisława Sosabowskiego, lecz rocznicy Powstania Warszawskiego nie uwzględniono. W polityce był to rok przejściowy i Poczta Polska pomiędzy Monte Cassino a Falaise wydała także znaczek "45-lecie MO i SB". Jedynym nawiązaniem do Powstania w tamtym roku było wydanie w ramach planowanej jako wieloletnia serii "Odznaczenia bojowe LWP" znaczka z Medalem za Warszawę, który to medal w latach 1945-1999 nadawano m. in. za udział w Powstaniu Warszawskim.
W grudniu 1991 r. ukazała się skromna edytorsko seria "Dowódcy Armii Krajowej", z podobiznami gen. bryg. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, gen. dyw. Stefana Roweckiego, gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego i gen. bryg. Leopolda Okulickiego. Mimo iż znaczki miały estetykę edycji wysokonakładowych (jeden kolor, nieduże rozmiary) i takież nominały, wydano je w niedużych nakładach po ok. 2 mln egzemplarzy - podczas gdy wysokie nakłady znaczków w tym czasie sięgały 50 mln egzemplarzy.
W równie skromnej serii "80 lat harcerstwa w Polsce", również wydanej w grudniu 1991 r., znalazł się znaczek o nominale 3500 zł z napisem "Szare Szeregi 1944", który przedstawia harcerza walczącego na barykadzie w Powstaniu Warszawskim. Znaczek zaprojektował Michał Piekarski.
W listopadzie 1992 r. ukazała się seria "Rok historii Armii Krajowej", złożona z 2 znaczków wydanych w nakładzie 1,5 mln egzemplarzy każdy oraz ze znaczka w bloku w nakładzie 0,85 mln egzemplarzy. Na znaczkach o nominałach 1500 i 3500 zł znajdują się archiwalne fotografie żołnierzy Armii Krajowej oraz Krzyż Armii Krajowej. Znaczek o nominale 20 000 zł z napisem WP AK był sprzedawany wyłącznie z blokiem, na którym znajduje się fragment ostatniego rozkazu Komendanta Głównego AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego z 19 stycznia 1945 r.: "...Na zawsze wierni tylko Polsce..." Znaczek z blokiem miał dopłatę 500 zł na Fundusz Roku Historii AK. Cała seria została zaprojektowana przez Janusza Wysockiego.
We wrześniu 1993 r. ukazał się znaczek "Cichociemni Żołnierze AK", z rysunkiem samolotu Halifax i czasz spadochronów.
1 sierpnia 1994 r. wreszcie ukazał się znaczek "50. rocznica Powstania Warszawskiego". Jeden skromny znaczek, o nominale 2500 zł i nakładzie tylko 1 mln egzemplarzy, który został zaprojektowany przez tureckiego grafika mieszkającego w Warszawie Yakupa Erola. Znaczek przedstawia metalowego orzełka Wojska Polskiego wz. 1919 (używanego przez Powstańców Warszawskich), przepasanego biało-czerwoną wstążką. Orzełek ten różni się jednak od produkowanego w konspiracji orła Armii Krajowej tym, że ten ostatni na tarczy miał kotwicę Polski Walczącej.
Przez kolejne piętnaście lat, pomiędzy 1994 a 2009 r., polskie znaczki nie odnosiły się do kolejnych rocznic Powstania Warszawskiego, pojawiło się jednak kilka nawiązań do tematyki Powstania.
W 1996 r., dokładnie 2 stycznia, ukazał się znaczek z okazji 75. rocznicy urodzin Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Na znaczku, zaprojektowanym przez prof. Macieja Buszewicza, znajduje się fragment wiersza Baczyńskiego na tle pożółkłych biało-czerwonych kokard powstańczych. Wiersz ten ("Jeno wyjmij mi z tych oczu, szkło bolesne - obraz dni, które czaszki białe toczy przez płonące łąki krwi...") stał się częścią tekstu jednego z najpiękniejszych utworów poświęconych Powstaniu, "Wierszy wojennych" Ewy Demarczyk z muzyką Zygmunta Koniecznego (1965). Znaczek miał typowy wówczas dla misji okolicznościowych nakład 1 mln egzemplarzy.
W październiku 1999 r. ukazał się znaczek "Tragizm bohaterów Polski Walczącej", zaprojektowany przez Tomasza Bogusławskiego. Na znaczku przedstawiono drut kolczasty oplatający horyzont jesiennego mazowieckiego krajobrazu - równiny z rzędem wierzb. Znaczek o nominale 1 zł został wydany w nakładzie 400 tys. egzemplarzy, wyłącznie w formie ozdobnego bloku.
Z okazji Święta Niepodległości w 2001 r. ukazała się seria 16 znaczków "Polskie milenium" zawierająca motywy polskiej historii, od Drzwi Gnieźnieńskich do Roberta Korzeniowskiego. Na znaczku "Zrywy niepodległościowe", obok uczestników ataku na Belweder 30 listopada 1830 r. i pieczęci Mariana Langiewicza - dyktatora powstania styczniowego 1863 r., znajduje się winieta pisma informacyjnego Wydziału Propagandy Armii Krajowej "Warszawa walczy" oraz scena z Powstania Warszawskiego wg fotografii Janusza Cegiełły z 20 sierpnia 1944 r. Wszystkie znaczki serii miały nominały 1 zł i nakłady 850 tys. egzemplarzy.
W styczniu 2009 r. w ramach serii "Ocaleli z zagłady", upamiętniających byłych więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych, został wydany w 400 tys. egzemplarzy znaczek o nominale 1,45 zł z podobizną rtm. Witolda Pileckiego ps. "Witold", dowódcy kompanii w Zgrupowaniu AK "Chrobry II".
Wreszcie, 1 sierpnia 2009 r. ukazał się jeden znaczek z okazji kolejnej rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego. Na znaczku o nominale 3,75 zł umieszczono fotografię wykonaną 28 sierpnia 1944 r. przez Sylwestra Brauna ps. "Kris", Polowego Sprawozdawcę Wojennego Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. Fotografia uwieczniła moment trafienia wieżowca Prudentialu, najwyższego budynku w ówczesnej Warszawie, dwutonowym pociskiem wystrzelonym z samobieżnego moździerza typu Karl kaliber 600 mm, co poważnie odchyliło Prudential od pionu. Została zrobiona z dachu domu przy ul. Kopernika 28, w którym "Kris" miał pracownię. Autorem projektu znaczka jest Paweł Myszka, autorem rytu Przemysław Krajewski. Znaczek został wydany w nakładzie 300 tys. egzemplarzy, wyłącznie w formie ozdobnego bloku. W 2010 r. znaczek zwyciężył na międzynarodowym konkursie Stowarzyszenia Rządowych Producentów Znaczków Pocztowych w Brazylii w kategorii technik kombinowanych.
Emisji znaczka towarzyszyła koperta pierwszego dnia obiegu (FDC) ze zdjęciem przedstawiającym Powstańców pochylających się nad listem lub meldunkiem oraz kartka pocztowa z nadrukiem opłaty, na której znajdują się zdjęcia pokazujące codzienne życie powstańczej Warszawy.
Przez pięć lat (2009-2014) Powstanie było na polskich znaczkach pocztowych nieobecne. Natomiast w 2012 r., dokładnie 14 lutego (w dniu rocznicy), ukazał się znaczek upamiętniający 70. rocznicę powstania Armii Krajowej, o nominale 1,55 zł i nakładzie 300 tys. egzemplarzy. Znaczek zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską przedstawia graficzne przetworzonego orzełka Armii Krajowej na tle fotografii oddziału żołnierzy AK oczekującego na zrzut. Projekt jest ładny, jednak to już druga stracona okazja (pierwszą był znaczek wydany z okazji 50. rocznicy Powstania Warszawskiego), by na znaczku upowszechnić oryginalny znak Armii Krajowej, którym był orzełek Wojska Polskiego wz. 1919 mający na tarczy kotwicę Polski Walczącej.
Na towarzyszącej znaczkowi kopercie FDC (pierwszego dnia obiegu) znalazł się tekst przysięgi Armii Krajowej:
"W obliczu Boga Wszechmogącego i Najświętszej Marii Panny Królowej Korony Polskiej kładę swe ręce na ten Święty Krzyż, znak Męki i Zbawienia, i przysięgam być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, stać nieugięcie na straży Jej honoru i o wyzwolenie Jej z niewoli walczyć ze wszystkich sił - aż do ofiary mego życia.
Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i rozkazom Naczelnego Wodza oraz wyznaczonemu przezeń Dowódcy Armii Krajowej będę bezwzględnie posłuszny, a tajemnicy niezłomnie dochowam, cokolwiek by mnie spotkać miało.
Tak mi dopomóż Bóg."
Oraz tekst wypowiadany przez odbierającego przysięgę:
"Przyjmuję cię w szeregi żołnierzy Armii Polskiej, walczącej z wrogiem w konspiracji o wyzwolenie Ojczyzny. Twym obowiązkiem będzie walczyć z bronią w ręku. Zwycięstwo będzie Twoją nagrodą. Zdrada karana jest śmiercią.
Tak Nam dopomóż Bóg!"
W III RP coraz częściej na znaczkach pojawiają się postacie, które w swoim życiorysie miały służbę w AK i udział w Powstaniu Warszawskim. W kwietniu 2013 r. w pierwszą rocznicę śmierci ukazał się znaczek o nominale 3,80 zł upamiętniający prof. Wiesława Chrzanowskiego, Marszałka Sejmu RP I kadencji. Wiesław Chrzanowski ps. "Poraj" był w Powstaniu żołnierzem 2 kompanii "Genowefa" batalionu "Harnaś". W październiku 2014 r. w setną rocznicę urodzin ukazał się znaczek o nominale 4,20 zł upamiętniający Jana Nowaka-Jeziorańskiego, kuriera Komendy Głównej AK, w czasie Powstania służącego w VI Oddziale (BiP) KG AK. W maju 2015 r. w setną rocznicę urodzin (czego nie zaznaczono na znaczku, a tylko na kopercie FDC) ukazał się znaczek "Śpieszmy się kochać ludzi" o nominale 1,75 zł upamiętniający ks. Jana Twardowskiego, w czasie Powstania żołnierza III Obwodu AK "Waligóra" (Wola). W listopadzie 2015 r. ukazał się znaczek "Warto być przyzwoitym" o nominale 1,75 zł, upamiętniający w pół roku po śmierci Władysława Bartoszewskiego, w czasie Powstania żołnierza AK ps. "Teofil" służącego w VI Oddziale (BiP) KG AK.
W serii "Ludzie kina i teatru" w październiku 2013 r. ukazał się znaczek o nominale 1,60 zł z aktorką i tancerką Heleną Grossówną, która była porucznikiem AK ps. "Bystra"; podczas Powstania dowodziła oddziałem kobiecym w poczcie dowódcy batalionu Korpusu Bezpieczeństwa "Sokół", była też więźniarką Oberlangen. W październiku 2015 r. ukazał się znaczek o nominale 1,75 zł z aktorem Jerzym Pichelskim, w Powstaniu podporucznikiem AK ps. "Pik" w Rejonie V (Praga) VI Obwodu OW AK.
W kolejną okrągłą rocznicę, 1 sierpnia 2014 r. ukazał się wreszcie znaczek o Powstaniu. Miał nominał 5,20 zł, nakład 150 tys. egzemplarzy, a zaprojektowany został przez Agnieszkę Sancewicz. Podobnie jak znaczek z "Prudentialem" sprzed pięciu lat, był wydany wyłącznie w formie ozdobnego bloku. Na znaczku i bloku znajduje się kadr z filmu "Powstanie Warszawskie", zmontowanego z koloryzowanych powstańczych kronik filmowych. Na marginesie bloku znajduje się logo Muzeum Powstania Warszawskiego - producenta filmu, którego premiera odbyła się przed wydaniem znaczka, 9 maja 2014 r. Kadr przedstawia Witolda Kieżuna ps. "Wypad", żołnierza batalionu "Harnaś", w dniu zdobycia kościoła Świętego Krzyża i komendy policji na Krakowskim Przedmieściu (23 sierpnia). "Wypad" w tej akcji wziął do niewoli samodzielnie czternastu jeńców, zdobywając przy tym ich broń i amunicję.
Emisji znaczka towarzyszyła koperta FDC i ozdobny stempel.
Z okazji 70. rocznicy Powstania Poczta Polska przygotowała również sześć tzw. neokartek, które można było wysłać przez internet lub dzięki aplikacji mobilnej, a do adresata dochodziły w formie papierowej pocztówki.
Maciej Białecki
redakcja: Maciej Janaszek-Seydlitz
W artykule korzystano z www.kzp.pl, katalogznaczkow.net i klaser.strefa.pl.
Pierwsza wersja tekstu ukazała się w biuletynie Związku Powstańców Warszawskich "Powstaniec Warszawski".
Copyright © 2016 SPPW1944. Wszelkie prawa zastrzeżone.