17 września Polska została znienacka zaatakowana ze wschodu przez drugiego wroga, Rosję Sowiecką. Na podstawie tajnego porozumienia Ribbentrop-Mołotow Rzeczpospolita Polska dostała się pod okupację dwóch zaborców.

Końcowe strony tajnego porozumienia Ribbentrop-Mołotow

    
Wspólna narada niemieckich i sowieckich oficerów          Pancerni towarzysze broni   

          Po 20 latach niepodległości odzyskanej w 1918 r., po ponad 100 letnim okresie rozbiorów dokonanych przez Prusy, Austrię i Rosję, rozpoczął się 6-letni mroczny okres okupacji. Wśród wszystkich zaatakowanych w II Wojnie Światowej państw w Polsce wojna trwała najdłużej.
          Podbity kraj został podzielony przez Niemcy i Rosję na dwie części z granicą na rzece Bug. Do niewoli niemieckiej i rosyjskiej trafiły setki tysięcy polskich żołnierzy i oficerów. Niemcy po pewnym czasie szeregowych żołnierzy zwolnili do domów, oficerów zaś skierowali do obozów jenieckich. Los żołnierzy polskich wziętych do niewoli sowieckiej był o wiele gorszy. Szeregowi żołnierze wraz z dużą częścią polskiej ludności cywilnej z zajętych przez Rosję terenów zostali wywiezieni do łagrów na Syberii i Dalekim Wschodzie. Oficerowie zostali osadzeni w obozach jenieckich. Po pewnym czasie urwał się z nimi kontakt.
          Części polskich żołnierzy udało się uniknąć niewoli i przedostać na zachód do Francji i Wielkiej Brytanii, gdzie podjęli dalszą walkę z Niemcami. Pewna grupa pozostała w kraju i podjęła działalność konspiracyjną.
          22 czerwca 1941 r. Niemcy zaatakowały swego niedawnego sojusznika - Rosję Sowiecką. Posuwając się szybko naprzód wojska niemieckie zajęły obszary będące częścią Rzeczpospolitej Polskiej zaanektowane w 1939 r. przez Rosję. Cała Polska znalazła się od tej chwili pod okupacją niemiecką.
          Polacy od początku okupacji podjęli bezprecedensową walkę z najeźdźcą. Jako państwo Polska nie podpisała aktu kapitulacji. Rząd polski opuścił kraj i podjął działalność na emigracji w Anglii. Zostały utworzone polskie formacje zbrojne we Francji i Wielkiej Brytanii. Rekrutowały się one z żołnierzy kampanii wrześniowej 1939 r., którzy przekroczyli granicę polsko-rumuńską w celu uniknięcia niewoli. Szeregi polskich oddziałów zasilili również ochotnicy mieszkający w chwili wybuchu wojny za granicą.
          Po zaatakowaniu Rosji przez Niemcy w 1941 r. stała się ona sojusznikiem aliantów w wojnie z Hitlerem. Na mocy porozumienia pomiędzy Stalinem, a rządem polskim na emigracji w Londynie wypuszczono z łagrów polskich żołnierzy i zezwolono na utworzenie polskiej armii na terenie Rosji. Wobec braku możliwości odpowiedniego jej wyposażenia i uzbrojenia Stalin zezwolił na wyjście tej armii na Bliski Wschód, gdzie weszła ona następnie w skład formacji brytyjskich. W czasie formowania oddziałów polskich w Rosji wyszła na jaw sprawa braku polskich oficerów przebywających w sowieckich obozach jenieckich. Polscy dyplomaci nie mogli uzyskać od władz rosyjskich konkretnych odpowiedzi co do ich losów.
          W kwietniu 1943 r. Niemcy odkryli na zajętych przez siebie terenach rosyjskich masowe groby w rejonie miejscowości Katyń, Miednoje i Piatichotki. Leżące w nich ofiary zostały zidentyfikowane przez międzynarodową komisję Czerwonego Krzyża jako polscy oficerowie osadzeni w obozach jenieckich w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku.

     
ofiary Katynia

          W mogiłach katyńskich znaleziono zwłoki około 4.500 oficerów. Wszyscy byli zamordowani strzałem z bliskiej odległości w tył głowy.
          Niemcy ogłosili, że masowe mordy zostały dokonane przez NKWD wiosną 1940 r., wykorzystując ten fakt do uruchomienia antyrosyjskiej propagandy w polskim społeczeństwie.

          Stalin zaprzeczył stanowczo doniesieniom niemieckim twierdząc, że to Niemcy dokonali tej zbrodni. Indagowany przez polski rząd w Londynie o wyjaśnienie całej sprawy po prostu zerwał z nim stosunki dyplomatyczne. Z ponad 15.000 jeńców oficerów przebywających w sowieckich obozach jenieckich, ocalało jedynie ok. 400.
          Rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych nie zajęły wyraźnego stanowiska w sprawie Katynia, nie chcąc drażnić sojusznika, który ponosił znaczący wysiłek w zmaganiach z armią niemiecką. Sytuacja taka trwała jeszcze wiele lat po zakończeniu wojny. Dopiero w 1990 r. została przerwana zmowa milczenia i rząd rosyjski oficjalnie przyznał się do popełnienia przez Rosję Sowiecką tej potwornej zbrodni. Do chwili obecnej losy części jeńców są nieznane.
          Aby dodatkowo uzmysłowić sobie skomplikowaną sytuację, w jakiej znajdowała się Polska w czasie II Wojny Światowej należy pamiętać, że w trakcie konferencji aliantów w Teheranie w grudniu 1943 r., pomiędzy Stalinem, Rooseveltem i Churchillem zostało zawarte tajne porozumienie, na mocy którego dokonano powojennego podziału Europy sytuując Polskę w sferze oddziaływania Rosji Sowieckiej.

          O fakcie tym Wielka Brytania i Stany Zjednoczone nie poinformowały emigracyjnego rządu polskiego znajdującego się w Londynie. Stalin zaś w niedługim czasie, gdy Armia Czerwona wkroczyła za cofającymi się Niemcami na tereny Polski powołał własny, konkurencyjny rząd polski.
          Dalsze decyzje odnośnie przyszłych losów Polski podjęto na konferencji w Jałcie w lutym 1945 r. Ustalenia jałtańskie przyniosły Polsce implikacje trwające kilkadziesiąt lat po zakończeniu II Wojny Światowej. Dopiero na początku lat 90-tych Polska wyszła ze sfery wpływów rosyjskich i po wycofaniu się z jej ziem stacjonujących oddziałów Armii Czerwonej stała się najpierw członkiem NATO, a w roku 2004 członkiem Unii Europejskiej. Od tej chwili przestał w pełni obowiązywać porządek jałtański.
          Na podbitych ziemiach polskich już od 1940 r. Niemcy założyli sieć obozów koncentracyjnych uzupełniających już istniejące obozy na terenie Niemiec. Największym z nich był usytuowany na południu Polski Auschwitz-Birkenau koło miejscowości Oświęcim. Wybór przez Niemców miejsca położenia obozu był podyktowany względami czysto praktycznymi. W pobliżu znajdował się duży węzeł kolejowy umożliwiający przyjmowanie transportów więźniów z całej Europy. W obozie tym w latach 1940-1945 zamordowano ok. 1.200.000 ludzi: Żydów, Polaków, Cyganów, Rosjan oraz przedstawicieli innych narodowości . Nad bramą przekształconego obecnie w Muzeum Pamięci obozu widnieje umieszczony przez hitlerowców napis "Arbeit macht frei" (Praca czyni wolnym). Hasło tej treści nabiera szczególnie złowrogiego i tragicznie ironicznego znaczenia w miejscu gdzie ludzie ludziom urządzili piekło na ziemi niszcząc ich między innymi potwornie ciężką i często pozbawioną sensu pracą.

Ogólny widok obozu w Auschwitz-Birkenau

  
Brama wjazdowa do obozu                                Krematorium              

          27 stycznia 2004 r. obchodzona była 60 rocznica wyzwolenia obozu przez żołnierzy sowieckich 60 Armii I Frontu Ukraińskiego. Zastali oni w obozie jedynie kilka tysięcy chorych i wycieńczonych więźniów.
          Na ziemiach polskich Niemcy realizowali okrutne przedsięwzięcie o nazwie Endlösung (Rozwiązanie ostateczne) mające na celu fizyczną eliminację narodu żydowskiego. W różnych rejonach Polski utworzono tzw. getta, gdzie gromadzono ludność żydowską , którą następnie eksterminowano. Część Żydów umierała z powodu nieludzkich warunków panujących w gettach (głód i choroby), innych mordowano w obozach zagłady takich jak Majdanek, Treblinka, Auschwitz.
          Jedno z największych gett założono w listopadzie 1940 r. w Warszawie. W ogrodzonej wysokim murem części miasta stłoczono setki tysięcy Żydów mieszkających przedtem w Warszawie oraz zwożonych z innych miejsc Polski. Z bocznicy kolejowej usytuowanej przy tzw. Umschalgplatzu odjeżdżały kolejne transporty Żydów do obozów zagłady. Do końca 1942 r. wywieziono łącznie ok. 300.000 Żydów. Wiosną 1943 r. Niemcy postanowili finalnie rozwiązać problem żydowski w Warszawie. W getcie warszawskim zostało w tym momencie jedynie ok. 70.000 osób. W kwietniu 1943 roku Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji getta. Na jego teren wkroczyły oddziały SS.

likwidacja warszawskiego getta

          19.04.1943 kilkuset bojowników pod kierownictwem ŻOB (Żydowska Organizacja Zbrojna) podjęło nierówną walkę. Wybuchło Powstanie w Getcie Warszawskim. Bojownicy żydowscy wiedzieli, że są bez szans. Chcieli po prostu godnie umrzeć. Przed wybuchem Powstania w Getcie polska organizacja podziemna AK dostarczyła ŻOB pewną ilość broni strzeleckiej, granatów i materiałów wybuchowych. Wydzielone jednostki AK podjęły również próby wsparcia z zewnątrz bojowników żydowskich próbując wysadzić w kilku miejscach mur getta oraz atakując posterunki niemieckie. Powstanie w Getcie Warszawskim trwało do 24 maja 1943.

    
likwidacja warszawskiego getta                                           ruiny warszawskiego getta

          Po jego upadku hitlerowcy wymordowali resztę ludności żydowskiej, a cały obszar getta zamienili w ruinę.

          Jak wspomniano wcześniej naród polski ani na chwilę nie zaprzestał oporu. Już jesienią 1939 r. zaczęły powstawać pierwsze organizacje konspiracyjne. Tworzyli je polscy oficerowie, którzy nie poszli do niewoli i uniknęli aresztowań przez Gestapo (hitlerowski aparat bezpieczeństwa). Równocześnie powstawała unikalna na skalę światową struktura podziemnego państwa. Obok rządu londyńskiego powołano jego delegaturę krajową. Zostały stworzone tajne struktury administracji państwowej, podziemne sądy. Ponieważ okupant zlikwidował wszystkie szkoły oprócz podstawowych i zawodowych podjęły działalność tajne szkoły średnie i wyższe. Zaczęła funkcjonować Polska Podziemna.

          Równocześnie rozwijała się struktura armii podziemnej. Wiele utworzonych na początku okupacji niezbyt licznych organizacji konspiracyjnych, wśród których największą był ZWZ (Związek Walki Zbrojnej) połączyło się razem tworząc Armię Krajową (AK), podległą rządowi w Londynie.

Orzełek Armii Krajowej

          Istniały również organizacje niezależne jak Bataliony Chłopskie, czy Narodowe Siły Zbrojne (aczkolwiek część ich struktur weszła w skład AK).
          Na ziemiach centralnej Polski działały również stosunkowo nieliczne komunistyczne struktury podziemne (GL Gwardia Ludowa, później AL. Armia Ludowa) podporządkowane konkurencyjnemu rządowi komunistycznemu powołanemu do życia przez Stalina.
          Działalność ruchu oporu była reakcją na wyjątkowo brutalne zachowanie Niemców wobec podbitej ludności. Sytuacja społeczeństw okupowanych krajów Europy Wschodniej różniła się zasadniczo od losu Francuzów, Belgów, czy Holendrów. Polacy i Rosjanie byli traktowani jak podludzie (Untermenschen). W polskich miastach przeprowadzano masowe łapanki. Schwytanych w nich ludzi wysyłano do obozów koncentracyjnych lub rozstrzeliwano w ulicznych egzekucjach, które były jedną z form dławienia wszelkich prób oporu oraz tworzenia poczucia ciągłego zagrożenia i terroru. Za przechowywanie Żydów były mordowane całe polskie rodziny łącznie z kobietami i dziećmi. Pomimo to tysiące Polaków nie było w stanie pozostać obojętnymi wobec tragedii swych żydowskich sąsiadów i niosło im pomoc. Systematycznie wychwytywano i niszczono przedstawicieli polskiej inteligencji: księży, ludzi z wyższym wykształceniem, studentów. Setki tysięcy Polaków wysłano do przymusowej niewolniczej pracy w III Rzeszy.
          W takiej sytuacji nie dziwi determinacja i masowość udziału Polaków w ruchu oporu.
          Członkowie Armii Krajowej działali na terenie całego kraju. W rejonach wiejskich i leśnych tworzyli zwarte oddziały partyzanckie umundurowane i uzbrojone, podejmujące akcje zbrojne i sabotażowe.

Oddział partyzancki AK w marszu

          W rejonach miejskich prowadzono akcje rozpoznawcze, wywiadowcze, propagandowe i wybiórczo akcje sabotażowe lub dywersyjne - likwidując konfidentów i niebezpiecznych gestapowców skazanych wyrokami sądów podziemnych, zdobywając broń i fundusze. Równocześnie prowadzona była akcja wywiadowcza dostarczająca aliantom informacji o uzbrojeniu, ruchach i dyslokacji wojsk niemieckich itp. Do spektakularnych sukcesów wywiadu AK można zaliczyć np. zdobycie szczegółów technicznych dotyczących niemieckiej Wunderwaffe rakiety V-2 łącznie z dostarczeniem do Londynu istotnych jej elementów.
          Armia Krajowa stanowiła najliczniejszą armię podziemną podbitej Europy licząc łącznie ok. 500.000 członków. Obszar Polski podzielony był na okręgi, w których działały poszczególne formacje Armii Krajowej. W miarę zbliżającej się ofensywy rosyjskiej przygotowywano się do akcji "Burza" mającej na celu współuczestniczenie w wyzwoleniu Polski przez oddziały AK i obejmowanie władzy na wyzwolonych terenach przez podziemne struktury państwowe.
          Przywódcy podziemia nie mieli świadomości, że działanie te nie mają szans powodzenia wobec ustaleń teherańskich. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny polskie oddziały AK były kolejno otaczane i rozbrajane przez NKWD, a ich członków albo wcielano do utworzonego przez Rosjan Wojska Polskiego albo wysyłano do łagrów. Część żołnierzy AK powtórnie schodziło do konspiracji na terenach wyzwolonych przez Rosjan. W takich warunkach w stolicy Polski Warszawie w drugiej połowie 1944 r. dojrzewała decyzja o wybuchu powstania przeciw hitlerowskiemu okupantowi.
          W czerwcu 1944 r. wojska brytyjsko- amerykańskie wylądowały w Normandii. W operacji brali udział polscy marynarze i lotnicy a po rozwinięciu frontu również oddziały pancerne gen. Maczka.

     
lądowanie aliantów w Normandii

          W walkach pod Arnhem brała udział polska brygada powietrzno-desantowa gen. Sosabowskiego

          Na wschodzie Armia Czerwona znajdowała się kilkaset kilometrów od Warszawy. Niemcy byli w odwrocie. W tej sytuacji spodziewając się rychłego nadejścia Rosjan dowództwo Armii Krajowej podjęło decyzję o realizacji planu "Burza". 1 sierpnia 1944 r. wybuchło Powstanie Warszawskie. Walkę o miasto podjął 50-tysięczny Warszawski Okręg Armii Krajowej przy masowym udziale wszystkich organizacji politycznych i ludności cywilnej.

   
Oddziały powstańcze

Budowa barykady

          Powstańcy, nie mając ciężkiej broni, uzbrojeni jedynie w broń ręczną, której starczyło zaledwie dla co dziesiątego żołnierza, toczyli przez 63 dni nierówny, heroiczny bój przeciwko 55-tysięcznemu korpusowi złożonemu z wyszkolonych do walk ulicznych niemieckich oddziałów wojsk regularnych, SS i policji wyposażonych w artylerię, broń pancerną, lotnictwo, ciężki sprzęt saperski, pociągi pancerne i monitory rzeczne. Oddziały niemieckie wspierały jednostki RONA (Rosjanie i Ukraińcy w służbie niemieckiej) oraz kolaboranci azerbejdżańscy.
          Mimo tak ogromnej przewagi militarnej, wojska niemieckie poniosły ogromne, blisko 50% straty: 10.000 poległych, 7.000 zaginionych, 9.000 rannych. Straty własne powstańców wyniosły: 16.000 - 18.000 poległych, 26.000 rannych, około 150.000 zabitych i pomordowanych osób cywilnych. Po upadku Powstania Warszawskiego 2.10.1944 r. hitlerowcy przez 3 miesiące w odwecie dokonali bezprecedensowego aktu unicestwienia Warszawy.

    
Warszawa po Powstaniu