kościół św. Wawrzyńca

          Na trwałe weszła Wola do historii w 1575 r. jako stałe miejsce wyborów królów Polski. W tym miejscu odbyło się 11 elekcji (na ogólną liczbę 13), w wyniku których wybrano 10 królów i 1 królową. Było to doniosłe wydarzenie na skalę europejską jako pierwszy w Europie demokratyczny system wyboru władz państwa.

elekcja królewska na Woli w XVIII w. (obraz Canaletta)

          Dalszy rozwój Woli nastąpił na początku XVII w. po przeniesieniu stolicy Polski z Krakowa do Warszawy. Dookoła Woli zaczęły powstawać wsie i jurydyki (prywatne miasta) należące do magnaterii, szlachty i duchowieństwa. Z czasem właścicielami okolicznych folwarków stawali się również mieszczanie. Drogi stanowiące granice między wsiami z czasem stały się szlakami komunikacyjnymi i ulicami.

          Niestety już wówczas ze względu na swoje położenie Wola była narażona na skutki wojen i ataków zbrojnych. W połowie XVII w. spore zniszczenia przyniósł potop szwedzki, w czasie którego została zniszczona większość zabudowań wsi wraz z drewnianym kościołem.

          W roku 1770 na rozkaz marszałka Lubomirskiego Warszawa został otoczona wałami, tzw. okopami Lubomirskiego, które miały chronić miasto stołeczne przed epidemiami. W wałach u wylotu głównych szlaków komunikacyjnych ustawiono rogatki miejskie. Od strony Woli wał przebiegał linią obecnych ulic Okopowej i Towarowej a rogatki usytuowane były na skrzyżowaniu ulic Towarowej i Chłodnej. Niestety budynki rogatek nie przetrwały do czasów obecnych.

wolskie rogatki

          Pod koniec XVIII w. wzdłuż okopów założono na Woli cmentarze: Powązkowski, Ewangelicko-Augsburski, Ewangelicko-Reformowany i Żydowski.
          Za okopami oprócz domów mieszkalnych powstawały warsztaty i manufaktury. Sprzyjały temu niższe ceny gruntów niż w Warszawie. Pojawiły się również rezydencje pałacowo-ogrodowe, a Wola stała się miejscem wypadów warszawiaków na różnego rodzaju zabawy, pikniki i majówki.

          W 1794 r. od strony zachodniego wjazdu na Wolę usypano szańce, które odegrały ważną rolę w czasie insurekcji kościuszkowskiej. W 1831 r. wzniesiono nowe szańce i reduty. W obronie miasta w czasie powstania listopadowego odegrała ważną rolę Reduta 56, wzniesiona w rejonie obecnego cmentarza prawosławnego i cerkwi.

plan Reduty 56



Reduta 56 przed szturmem rosyjskim w 1831 r.

          Reduty tej bronił przed atakiem wojsk rosyjskich, dowodzonych przez gen. Paskiewicza, gen. Sowiński, który poległ w walce. W czasie walk Wola została doszczętnie zniszczona.

śmierć gen. Józefa Sowińskiego na Reducie 56 (obraz Wojciecha Kossaka)

          Od końca XVIII w. następował systematyczny rozwój gospodarczy Woli, która zaczęła być oficjalnie nazywana Przedmieściem Wolskim. Powstawały tu liczne zakłady przemysłu rolno-spożywczego (gorzelnie, browary, wiatraki) oraz cegielnie.

wolskie wiatraki (obraz Canaletta)

          Ukształtowało się w ten sposób przemysłowe przedmieście Warszawy. W połowie XIX w. po zbudowaniu kolei warszawsko-wiedeńskiej rozwinął się również na Woli przemysł metalowy, garbarski i włókienniczy. Splantowano wówczas okopy Lubomirskiego i granica między Miastem a Przedmieściem zaczęła się zacierać.

garbarnia Tamlera

          Liczba ludności Woli zaczęła gwałtownie wzrastać a czynniki ekonomiczne miały wpływ na specyficzny charakter Woli. Stała się ona dzielnicą przemysłową o parterowej, głównie drewnianej zabudowie, z nielicznymi murowanymi kamienicami czynszowymi pozbawionymi urządzeń kanalizacyjnych i sanitarnych.

wolska ulica

          Usytuowane wzdłuż ul. Górczewskiej i na zachód od kolei obwodowej (odchodzącej na północ od głównej linii kolejowej wzdłuż ul. Bema i skręcającej za cmentarzem Powązkowskim w kierunku Cytadeli) pola uprawne i ogrody wykorzystywano pod uprawę warzyw i owoców.

zakłady ogrodnicze Ulricha

          Uczyniło to Wolę bazą aprowizacyjną Warszawy. Centralnym punktem zbytu dla produktów rolnych i wyrobów warsztatów rzemieślniczych stało się targowisko na Kercelaku w pobliżu rogatek miejskich róg Górczewskiej i Okopowej.

Kercelak

          Liczba mieszkańców Woli szybko rosła. Pod koniec XIX w. mieszkało tu około 28 tys. ludzi a w 1910 r. już 61,5 tys. Wola była konglomeratem narodowościowym i wyznaniowym. W dobrych stosunkach sąsiedzkich mieszkali tu Polacy, Niemcy, Rosjanie, Żydzi, potomkowie Gruzinów, Tatarów i Holendrów.

          Wybuch I wojny światowej ponownie zagroził rozwojowi Woli. Uciekający z Warszawy Rosjanie wywozili w głąb Rosji wyposażenie zakładów przemysłowych oraz zatrudnionych w nich ludzi.
          W 1916 r. Wola został przyłączona do Warszawy. W okresie międzywojennym rozwinął się na Woli przemysł ciężki. Usytuowane było tu 169 zakładów przemysłowych, w tym: Zakłady Mechaniczne Lilpop, Rau i Loewenstein,

Zakłady Mechaniczne Lilpop, Rau i Loewenstein

Zakłady Mechaniczne Gerlach, Fabryka Karabinów Państwowej Wytwórni Uzbrojenia, Warszawska S.A. Budowy Parowozów, Fabryka Żarówek i Radioodbiorników Philips, Fabryka Obić Papierowych Franaszka,

Fabryka Obić Papierowych Franaszka

Fabryka Płyt Gramofonowych przy ul. Płockiej 13, Fabryka Przetworów Chemicznych "Dobrolin", Fabryka Platerów Hennenberga,

Fabryka Platerów Hennenberga

Fabryka Armatur i Motorów Ursus, Fabryka Norblina, gazownia i elektrownia tramwajów miejskich.

gazownia wolska

          Zakłady przemysłowe zatrudniały ok. 20 tys. robotników.

          Wysoką rangę miało też wolskie rzemiosło: Warsztaty Karoseryjne B-ci Ordowskich przy ul. Wolskiej 111 lub Warsztaty Samochodowe B-ci Borkowskich przy ul, Wolskiej ("General Motors", Chevrolet"). W 1939 r. Warsztaty B-ci Ordowskich przekazały armii polskiej ciężarówki i nadwozia samochodowe do przewozu amunicji.

          Specyfika dzielnicy powodowała, że warunki socjalne były złe, mieszkania były przeludnione. Jedną z nielicznych inwestycji socjalnych były kolonie domów Fundacji Wawelberga przy ul. Górczewskiej i ul. Ludwiki, z tanimi mieszkaniami dla robotników.

osiedle Fundacji Tanich Domów im. H. i L. Wawelbergów

          Koniunktura lat 30-tych przyniosła nowe inwestycje budownictwa mieszkaniowego, głównie na Kole.

osiedle domków na Kole

          Wybudowano również na Woli 5 szpitali i wiele szkół (kilka bardzo nowoczesnych).

Szpital Wolski

          Szkoła przy ul. Bema do dziś jest jedną z najpiękniejszych szkół w Warszawie.

szkoła przy ul. Bema 76

          Układ administracyjny dzielnicy do 1945 r. był inny niż obecnie. Mianem Woli określano obszar zawarty między ulicami Okopową i Towarową od wschodu, kolejową linią średnicową k/ Alej Jerozolimskich od południa, ulicami Budziszyńską, Bodzanty, granicą cmentarza Wolskiego i ulicą Księcia Janusza od zachodu. Od północy ograniczała ją linia średnicowa w pobliżu ulicy Tatarskiej oraz Powązkowskiej niedaleko murów cmentarza Powązkowskiego.

przedwojenna mapa Woli