Pierwsze dni, po powrocie na Polną, nie były wesołe. Mieszkanie, choć nie zburzone, przedstawiało się nam, na pierwszy rzut oka, tragicznie. Przede wszystkim straszliwy bałagan zrobiony przez tych, którzy szukali rzeczy do zrabowania. Zrobieniem jakiegoś porządku, sprzątnięciem warstwy kurzu i usunięciem rozbitych szyb należało zająć się w pierwszym rzędzie, by móc w ogóle jakoś zacząć w nim żyć. W miarę porządkowania i sprzątania stwierdziliśmy z ulgą, że nie jest wcale tak bardzo źle, jak w pierwszej chwili myśleliśmy. Co prawda w saloniku, czyli pokoju ojca, którego okna wychodziły na Pole Mokotowskie, prawie nie było szyb, a w stolarce okiennej widniało sporo dziur po pociskach i odłamkach. Także ściany nosiły po nich ślady. Szczęśliwie wszystkie obrazy i płaskorzeźba anioła śmierci zostały wyniesione do stołowego i przedpokoju, tak jak i meble, z wyjątkiem biblioteki, nie ucierpiały.
         W moim pokoju, który nie był tak bardzo narażony na bezpośredni ostrzał, było kilkanaście śladów po pociskach, czy odłamkach, oraz sporo wybitych szyb. Natomiast poniosłem spore straty w narzędziach, które ktoś z szabrujących "pożyczył" sobie na wieczne nieoddanie.
         W stołowym brakowało tylko kilku szyb, oraz było parę dziur w ścianach po odłamkach. Także pokój mamy i Zosi był właściwie nietknięty, z wyjątkiem dwóch czy trzech szyb i paru śladów po odłamkach czy pociskach. Kuchnia wyglądała jakby nie było wojny, z wyjątkiem kilku pękniętych szyb. Tak więc mieliśmy gdzie mieszkać i nie ponieśliśmy zbyt wielkich strat. Byliśmy wię zadowoleni z tego co zastaliśmy, bo widzieliśmy co potracili inni.
         To co okazało się dla nas największym problemem, ze względu na mieszkanie na wysokim piętrze, to brak wody, gazu i elektryczności. Niby elektryczność mogliśmy zastąpić świecami, a gaz węglem palonym pod blachą w kuchni. Ale co z wodą, którą trzeba było przynosić z odległego o kilkaset metrów szpitala i wnosić na szóste piętro, na którym mieszkaliśmy?
         Szczęśliwie mieliśmy jeszcze trochę żywności, którą przynieśliśmy z sobą, gdyż w mieście było jej brak. Niemcy wykorzystali to i zaraz po wkroczeniu, propagandowo rozdawali chleb i zupę z kotła, dla głodujących. Było to jednak działanie bardziej propagandowe niż rzeczywista pomoc. Szczęśliwie już na drugi dzień pojawiły się chłopskie furmanki z produktami.
         Chyba w dzień po naszym powrocie, a może dnia następnego pojawił się u nas Józef Łukasiewicz. Przyszedł pożegnać się, gdyż na drugi dzień miał rano, wraz ze swoją jednostką, wyjść do niewoli. Poza tym, chciał poradzić się ojca, czy zgłosić się u Niemców, by jako zamieszkałego na terenach okupowanych teraz przez ZSRR, prosić o przekazanie go Sowietom. Liczył, że będąc "po tamtej stronie", będzie miał łatwiejszy kontakt z rodziną żyjąca we Lwowie. Rodzice nie bardzo wiedzieli co mu radzić, a ojciec wręcz oświadczył, że nic mu nie będzie sugerował, gdyż tego rodzaju decyzja musi być podjęta tylko przez niego samego, ale bardziej nie wierzyłby Rosjanom niż Niemcom. Mama natomiast patrzyła na to oczyma jego matki, która była we Lwowie i na pewno chciałaby mieć go bliżej siebie. Wychodząc od nas był zdecydowany jechać na wschód, ale później musiał zmienić zdanie, gdyż został w niemieckiej niewoli, by po wojnie znaleźć się w Anglii. Ale o tym dowiedziałem się dopiero po latach.
         Jak już wspomniałem to najdokuczliwszy był dla nas, w tym pierwszym okresie, brak wody, którą musieliśmy przynosić z odległego o jakieś trzysta metrów, szpitala im. Marszałka Józefa Piłsudskiego przy ul. 6-go Sierpnia (obecny szpital neurologiczny przy ul. Nowowiejskiej), gdzie w podwórzu była, jedyna w okolicy, studnia. Chodziliśmy więc, tak jak wszyscy w okolicy, z wiaderkami, garnkami i czajnikami i nosiliśmy ją, by móc gotować, myć się i prać. W kolejce do jedynego kranu jaki był dostępny dla mieszkańców, stało się czasem ponad godzinę, a czasem i dwie. To były pierwsze kolejki w jakich stałem.
         Chyba drugiego, czy trzeciego dnia po powrocie do domu, stojąc w kolejce po wodę, która sięgała z terenu szpitala na ulicę i ciągnęła się prawie do kapliczki na rogu Polnej i Placu Politechniki, po raz pierwszy zobaczyłem oddział niemieckich żołnierzy. Była to kompania piechoty, która właśnie wkraczała na plac od strony al. Niepodległości. Na czele oddziału jechał na koniu oficer. Zacząłem się im przyglądać, chcąc zobaczyć, jak też wyglądają ci co nas zwyciężyli. Moje zainteresowanie wkraczającymi okupantami zdenerwowało mamę, która kazała mi się odwrócić do nich tyłem i nie patrzeć w ich stronę. Miałem traktować ich jak powietrze. Ja jednak byłem ich ciekaw, więc była bardzo zła na mnie, że jej nie słucham i - jak się wyraziła - brak mi godności.
         Kiedy dźwigając naczynia z wodą, w drodze do domu, zatrzymaliśmy się na chwilę na placu Politechniki by odpocząć, znów przyglądałem się temu samemu oddziałowi piechoty niemieckiej, który teraz zbierał się, by ruszać w dalszą drogę. Dowodzący oficer wsiadł właśnie na konia i podjechał przed front oddziału, wstrzymał konia i nagle tak ryknął komendę, że koń pod nim spłoszył się, rzucił się w bok, poślizgnął na bruku i upadł, zrzucając z siebie jeźdźca. Ten musiał być niedoświadczonym w obchodzeniu się z koniem, gdyż padając puścił wodze. Koń szybko podniósł się i nim zdołano go chwycić, pogalopował w stronę al. Niepodległości, a za nim pobiegło kilku żołnierzy. Oficer podniósł się niezdarnie, z trochę głupią miną, jakby zaskoczony tym zdarzeniem. Paru żołnierzy zaczęło go otrzepywać, a on coś krzyczał i machał rękami. Przyglądający się temu zdarzeniu ludzie, tak ci z kolejki po wodę, jak przechodnie, zaczęli się śmiać, a ktoś nawet zaczął bić brawo. Na to jeden z Niemców krzyknął coś w nasza stronę, tak ostrym tonem, że ludzie przycichli. Mama kazała mi szybko zabrać naczynia z wodą i poszliśmy do domu, nie czekając na dalszy rozwój wydarzeń.
         Ten obrazek z upadkiem oficera sprawił nam ogromna radość ukazując, że ci butni niemieccy żołnierze nie są tak doskonali i niezwyciężeni. A mama uznała to zajście za symboliczną zapowiedź tego, co czeka najeźdźców.
         Pierwszymi poważnymi pracami zabezpieczającymi mieszkanie było wprawienie szyb. Ojciec wykorzystywał kawałki zbitych szyb ze swojego i mojego pokoju, by oszklić pokój stołowy, pokój mamy, oraz kuchnię, gdyż w tych pomieszczeniach mieliśmy na razie mieszkać. Braki szyb w pokoju ojca i moim zastępowało się grubymi tekturami, na których były naklejane plany jakiś prac konkursowych ojca. Chodziło o to by po mieszkaniu nie hulał wiatr i nie padał do środka deszcz, czy śnieg. Był to przecież październik i zaczynało robić się coraz chłodniej.
         Po jakim takim uporządkowaniu mieszkania, zrobiliśmy remanent strat. Okazało się, że zabrano wszystkie aparaty fotograficzne oraz powiększalnik. Zginął gramofon i wszystkie płyty. Ubyło trochę srebrnej zastawy no i dwa lub trzy ubrania ojca, oraz jedna czy dwie sukienki mamy. Jak wspomniałem wcześniej, rabusie nie zauważyli sejfu, umieszczonego w pokoju ojca pod wiszącym na ścianie kilimem.
         Obok braków wody i żywności, naszym największym kłopotem było zabezpieczenie się przed zimą. Ojca martwiło to, że wybuch granatu na czwartym piętrze zniszczył instalację centralnego ogrzewania, a ponadto w kotłowni nie było koksu i nie wiadomo było kiedy i czy w ogóle go się dostanie. Na szczęście przypomniał sobie, że kiedy zaraz po wybuchu wojny lustrował strych, widział tam dwa żelazne piece, które nie wiadomo do kogo należały i chyba stały tam jeszcze od pierwszej wojny światowej. Zaanektował więc oba i przy pomocy dozorcy, pana Stanisława Kamińskiego i jakiegoś jeszcze mężczyzny, zniósł jeden do naszego mieszkania, a drugi do mieszkania cioci Zosi Kamieńskiej, na czwarte piętro. Następnie zlokalizował przewód kominowy, który przebiegał u nas w stołowym pokoju i podłączył do niego piec. U cioci Zosi piec stanął w ostatnim, najmniejszym pokoju.
         Sprowadzone przed wrześniem dwie tony węgla gwarantowały, że nie zamarzniemy. Martwiliśmy się tylko o ciocię Zosię, na ile jej starczy opału, gdyż jej zapas nie był wielki, a w tych pierwszych dniach po kapitulacji nie było co marzyć o kupieniu węgla, gdyż w składach jeśli był, to tyle co na lekarstwo, a o dostawach nic się nie mówiło, więc węglarze sprzedawali go tylko na kubełki. Szczęśliwie o drzewo było łatwiej, ponieważ znaleźli się ludzie przedsiębiorczy, którzy wydobywali je ze zburzonych domów, cięli, rąbali i sprzedawali na opał, a także chłopi dowozili je ze wsi furmankami do miasta. Ale ceny były wysokie.
         Dzięki chłopskiemu dowozowi, szybko po kapitulacji, można było dostać w Warszawie żywność. Oczywiście, po cenach wyższych niż te sprzed wojny. Panowie Rosińscy, którzy bardzo szybko uruchomili sklep mieli, jak na ogólną sytuację, dobre zaopatrzenie i umiarkowane ceny. Błyskawicznie odrodził się też targ na ul. Noakowskiego przy halach na Koszykach, gdzie można było kupić wiele produktów, prosto z wozów. Pojawiły się też baby roznoszące, tak jak i przed wojną, mleko po domach. Trzeba było jednak uważać, bo wiele z nich "chrzciło" je niemiłosiernie wodą.
         Całe nasze życie uległo głębokim przemianom. Przede wszystkim, to z czterech pokoi ścisnęliśmy się do dwóch. Mama mieszkała z Zosią, tak jak przed wojną, w pokoju przy łazience, a ojciec ze mną w pokoju stołowym. Ojciec spał na tapczanie, przesuniętym z jego pokoju i ustawionym pod ścianą na lewo od okna, a ja na kanapie, na której spałem przed wojną, ustawionej pod ścianą po prawej stronie. Stasia mieszkała dalej w swojej wnęce w kuchni, bo teraz wszystko gotowało się na węglowej kuchni, a nie na gazie, więc było tam zupełnie ciepło.
         Natychmiast po zawieszeniu broni, ojciec zgłosił się u prezydenta Starzyńskiego i na jego polecenie rozpoczął urzędowanie na swoim przedwojennym stanowisku. Po aresztowaniu Starzyńskiego, Niemcy pozostawili na stanowisku vice-prezydenta Pohowskiego, który na polecenie władz niemieckich miał pełnić dalej te funkcję, ale teraz przy gubernatorze Ludwiku Fischerze. Objął on urzędowanie dzień przed aresztowaniem prezydenta Starzyńskiego.
         Ojciec co rano wychodził z domu, z tym że teraz nie przyjeżdżał już po niego samochód, tylko pieszo udawał się do siedziby swojego biura, mieszczącego się na Nowym Świecie, w miejscu gdzie dziś stoi giełda. Niemcy bardzo szybko zmienili nazwę i charakter pracy biura ojca. Z Komitetu Rozbudowy, którym kierował, powstał Komitet Odbudowy, gdyż o rozbudowie Warszawy nie było przecież w zaistniałych warunkach nawet co myśleć. Niewielkie sumy były teraz przyznawane tym, którzy odbudowywali częściowo zburzone mieszkania. Na odbudowę całkowicie zburzonych domów Niemcy nie wyrażali zgody, a w wypalonych burzyli frontowe ściany, by nie zagrażały przechodzącym chodnikami.
         Mama nie poszła do pracy, ponieważ instytucja, w której pracowała nie reaktywowała swojej działalności. Postanowiły więc z ciocią Zosią Kamieńską, która spędziła oblężenie na Żoliborzu u cioci Lili i wujka Razka Kuleszów i kilka dni po nas wróciła na Polną, by wypiekać bułeczki i ciasta na sprzedaż, do powstający jak grzyby po deszczu, kawiarenek.
         W kilka dni po kapitulacji wróciła z Karczmisk, do swojego mieszkania w domu na Polnej 46, ciotka Janka Pleszczyńska.
         Odezwała się też ciotka Bronka, która całą wojnę przepracowała w szpitalu Ujazdowskim jako pielęgniarka, a teraz apelowała o zorganizowanie ubrań cywilnych dla leżących tam oficerów, którzy chcieli uciec ze szpitala, by nie iść do niewoli. Apelowała też o zorganizowanie akcji dożywiania dla leżących tam ciężko rannych naszych żołnierzy.
         Do obu akcji włączyła się mama i zebrała wśród sąsiadów i znajomych trochę ubrań i bielizny, które potajemnie ciotka wnosiła na teren szpitala, gdzie już dalej rozdzielali ją między siebie oficerowie. Ze sprawą dożywiania trwało trochę dłużej, gdyż nie mieliśmy na to funduszy. Ale ludzie wykazali wiele zrozumienia i tak bracia Rasińscy - ci co mieli sklep w naszym domu - zaoferowali się z produktami, jeszcze inni lokatorzy i znajomi dołożyli tak produkty, dali opał, czy pieniądze, tak że mama z ciocią Zosią, Stasią i gosposią od Goeblów podjęły się gotowania i noszenia obiadów do szpitala Ujazdowskiego.
         Od tej pory, codziennie w południe, chodziliśmy - to znaczy mama, Stasia, Zosia albo ja oraz któraś z pań z naszego domu - dźwigając gary z gęstą zupą dla leżących w szpitalu Ujazdowskim rannych żołnierzy i oficerów. Przy okazji, razem z posiłkami, szmuglowaliśmy do szpitala cywilne ubrania, by ci którzy zdrowieli a chcieli uniknąć niewoli, mogli opuścić szpital jako "odwiedzający". Akcja ta trwała długo, bo jeszcze długo po Nowym Roku obok żywności podrzucano paczki z odzieżą.
         Wieści o członkach rodziny, czy przyjaciołach napływały powoli, w miarę jak wracali z ewakuacji oraz pojawiali się wysiedleńcy z terenów wcielanych przez Niemców do Rzeszy, bądź uciekinierzy z terenów zajętych przez Sowietów.
         Działania wojenne sprowadziły do Warszawy nieznaną nam uprzednio żonę Zbyszka Zakrzewskiego, Wandę, która jako pracownica poczty w Kępnie została ewakuowana i znalazła się na początku września na Poczcie Głównej w Warszawie. Znając tylko adres cioci Janki Pleszczyńskiej, której nie zastała, całe oblężenie przebyła wśród obcych, w jakiejś piwnicy, gdzie urodziła córeczkę. Zbyszek, z wujem Zakrzewskim, też zjawili się w Warszawie ale nic nie wiedzieli, że tu jest. Nie zatrzymali się w mieście, tylko parę godzin, bo na wezwanie Umiastowskiego poszli dalej na wschód. Szczęśliwie wszyscy Zakrzewscy spotkali się jakiś czas po ustaniu działań wojennych, u ciotki Janki Pleszczyńskiej, która natychmiast po ustaniu działań wojennych wróciła z Karczmisk do swego mieszkania na Polną 46.
         W Warszawie, z rodziny mamy, pojawiła się z ewakuacji Zosia Starncówna oraz jej brat, Staszek. Jego brat, który był leśniczym na wschodzie - jak nam później doniesiono - został rozstrzelany od razu po wejściu Sowietów.
         Wielu z przyjaciół i znajomych nie wróciło z wielkiej wędrówki, tak że trudno było zorientować się jak potoczyły się ich wojenne losy. Wieści o nich napływały powoli, a o losach niektórych dowiedzieliśmy się dopiero po wojnie.
         Chyba w drugim miesiącu po zawieszeniu broni był moment, w którym Stasia zastanawiała się czy nie wynieść się z Warszawy i nie wrócić do swojej rodziny na wieś, ale w końcu, po długich rozmowach z mamą, zdecydowała się pozostać z nami, tym bardziej, że nie wiadomo było jak będzie rozwijać się sytuacja na wsi.
         Już w pierwszych dniach października, wuj Zakrzewski, który wrócił z wędrówki do Warszawy, wyjechał do Kępna, skąd prawie natychmiast został wysiedlony wraz z ciocią Józią i Basią do Radomska.
         W parę dni po jakim takim unormowaniu się życia w mieście Niemcy wydali zarządzenie by oddawać wszelką broń i radia. Ojciec nie chcąc oddać swojej szabli, zdjął z brzeszczotu głownię, brzeszczot złamał na trzy kawałki i wyrzucił w gruzy, a głownię włożył do biblioteki. Radio natomiast zanieśliśmy przykładnie i zdaliśmy, jak większość mieszkańców. Nie żałowaliśmy go, gdyż i tak odbierało tylko Warszawę.
         Moje pierwsze dłuższe wyjście do miasta ukazało mi jakże zmienioną Warszawę. Nie tylko chodziło o ruiny, ale przede wszystkim zmieniające się formy życia. Miasto wyglądało niby poruszone mrowisko. W miejsce ogołoconych z produktów lub zburzonych sklepów, pojawiły się stoiska handlarzy, którzy oferowali towar z koszy, lub mieli go na furmankach, wózkach, lub prowizorycznych stolikach. Sklepy, które ocalały, miały przeważnie powybijane okna, więc widać było jak je pospiesznie szklono, nie zawsze wielkimi taflami, ale niewielkimi kawałkami szkła okiennego, przystosowując do rozmiarów posiadanych tafli prowizoryczne ramy, a resztę witryn, na które nie starczyło szkła zatykano deskami, dyktą czy zamurowując. Jednym z najbardziej kuriozalnych obrazków odradzającego się życia była jadłodajnia zorganizowana w unieruchomionym na ulicy Marszałkowskiej tramwaju, na którym wisiał karton z napisem: "Obiady domowe od 50-ciu groszy".
         Wśród tego ruchu, przechodziły ulicami zwarte oddziałki niemieckie śpiewające piosenkę, której refren o skomplikowanej treści brzmiący mniej więcej tak: "- Haaj li, haj lu, haj la. Haj li, haj lu, haj la. Haj lu, haj la, ha, ha ..." miał towarzyszyć miastu przez następne pięć lat okupacji, powoli wypierając śpiewane przez ulicznych śpiewaków tradycyjne pieśni patriotyczne, lub nowo powstałe uliczne ballady, jak znana - "Dnia pierwszego września, roku pamiętnego..."
         W kilkanaście dni po wkroczeniu Niemców (11 października) ukazał się "Nowy Kurier Warszawski", gazeta wydawana przez Niemców, którą z miejsca nazwano "szmatławcem". Mimo niechęci kupowaliśmy tę - jak się popularnie mówiło - szmatę, bo było to - jak na razie - jedyne źródło informacji o tym co się dzieje w mieście i na świecie. Ponad to ukazywały się w Kurierze rozporządzenia władz dotyczące naszego codziennego życia. Prasa polska zaczęła ukazywać się dużo później, ale w tajnym obiegu.
         W pierwszych tygodniach wiadomości nie tylko docierały przez niemieckie gazety i "Nowy Kurier Warszawski". Ustny przekaz, czy plotka, przynosiły pierwsze wieści o rozstrzeliwaniach, aresztowaniach, tak w mieście jak i na prowincji. Wieści przywozili ludzie wysiedlani z terenów Poznańskiego, Pomorza, Śląska, czy bliższych i dalszych okolic Warszawy. Pojawiły się też wiadomości za Buga, opowiadające o walkach z bolszewikami we wrześniu, likwidacji lub aresztowaniach ziemian i leśników, jak i o tym, że Wilno oddano Litwie, lub że podobno we Lwowie otwiera się szkoły, teatry i działa radio.
         O plotce powstał nawet taki śmieszny wierszyk:
         "Jedna pani jotpepe
         Powiedziała, że jest źle
         Bardzo słuszna to uwaga
         Ale mało nam pomaga..."
         Czy było coś dalej na ten temat już dzisiaj nie pomnę.
         27-go października Niemcy powołali niemieckiego prezydenta miasta, którym został Fischer. Ojciec spodziewał się tego wcześniej, gdyż Niemcy zaraz po kapitulacji zjawili się w ratuszu i bardzo interesowali się kto jest kim.
         Następnego dnia po "intronizacji" Fischera aresztowano Starzyńskiego. Vice-prezydent Pohowski pozostał na stanowisku, tak jak i wszyscy dyrektorzy. Ojciec zastanawiał się, czy nie podać się do dymisji, ale tak ci ze środowiska architektów, z którymi rozmawiał, jak i prezydent Pohowski, chcieli by pozostał we władzach miasta.
         Aresztowanie Starzyńskiego było dla ojca wielkim przeżyciem. Mimo, że miał wiele pretensji do Starzyńskiego, szczególnie za popieranie przedłużającej się obrony miasta, oraz o to, że przed wojną nie zawsze stał na gruncie prawa, kiedy chodziło o osoby z rządu przekraczające prawo budowlane, ale uważał Prezydenta za doskonałego organizatora i człowieka, który wiele zrobił dla miasta.
         Rozpoczęto usuwanie i wywożenie gruzów. Burzono też ściany wypalonych domów nie nadających się do odbudowy, lub grożących zawaleniem. Przy tych pracach zatrudniano wielu robotników i furmanów oraz zmobilizowane, na polecenie okupanta, grupy robocze Żydów, których prace nadzorowali mundurowi Niemcy. Na ulicach widziało się coraz liczniej grupy robocze usuwające gruzy z jedni, chodników oraz pracujące nad uruchomieniem trakcji tramwajowej, sieci elektrycznej, przywróceniem wodociągów i gazu.
         Coraz liczniejsze grupy robocze Żydów, dostarczane na rozkaz władz niemieckich przez gminę były nadzorowane przez mundurowych Niemców pilnujących ich pracy lub przez polską policję tzw. granatowych. Starano się przy tym by Żydzi nie pracowali wspólnie z Polakami, ani nie kontaktowali się z nimi.
         Duże poruszenie zrobił wybuch wojny fińsko-sowieckiej. Niektórzy "stratedzy" uważali, że teraz dojdzie do wojny aliantów z Sowietami. Snuto nawet później (w listopadzie czy grudniu) spekulacje, że ma być tam przerzucona nasza jednostka formowana we Francji. Jak na razie pocieszano się, że Finowie nie dają się i Sowieci nie są w stanie przełamać linii Manerheima. Niestety codzienność spychała front fiński na dalszy plan, a życie codzienne zajmowało głównie naszą uwagę.

SZKOŁA

         Chyba dość szybko uruchomiono szkoły, naprzód powszechne a trochę później gimnazja (musiało to być w połowie października), a wśród nich i Staszica. Niestety budynki, tak mojego gimnazjum Staszica, jak i Słowackiego, do którego chodziła Zosia, zostały zajęte przez Niemców. Rozpocząłem więc naukę w gmachu gimnazjum Romtalera na Polnej 46a, gdzie "przytulił" się Staszic. Otrzymał on godziny popołudniowe, po działającym przed wojną gimnazjum francuskim. Gdzie znalazł schronienie Słowacki, nie pamiętam.
         Pierwszego dnia zgłosiło się sporo chłopców. O tych, którzy się nie stawili na ogół nie było wiadomo, jak potoczyły się ich wrześniowe losy. Wśród tych, którzy przyszli znalazł się nasz kolega z klasy - Petasz (chyba tak się nazywał, ale pisowni nazwiska ani jego imienia nie pamiętam). Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie to, że jego ojciec, który go przyprowadził, nosił na sobie mundur oficera lotnictwa niemieckiego, choć przed wojną widzieliśmy go w polskim mundurze, w stopniu chorążego. Okazało się, że tata Petasz był w polskiej armii oficerem kontraktowym, no i teraz wrócił "na ojczyzny łono". Jego syn, a nasz kolega z klasy, koniecznie chciał wrócić do "swojej" starej szkoły, więc przyszedł razem z nim, by porozmawiać z dyrektorem. Jak ta sprawa się rozegrała w szczegółach nie pamiętam. W każdym razie młody Petasz był w naszej klasie tylko dzień lub dwa. Podobno tata Petasz miał przykrości ze strony niemieckiej za posyłanie syna do polskiej szkoły.
         W ciągu tych kilku tygodni trwania Staszica, popełniłem coś, co dzisiaj widzi mi się głupią dziecinadą, ale wtedy było wynikiem marzeń o przygodzie, o chęci działania, budowanego na opowieściach o ludziach przekradających się przez granicę węgierską na zachód, do wojska, by walczyć za Polskę, oraz... strachem przed łaciną, której nienawidziłem i równocześnie bałem się straszliwie. Tak więc zamarzyło mi się, by uciec z zajętej przez obu okupantów Polski do Francji. W domu mówiło się o tym, że w Paryżu powstał rząd i że powstaje polska armia. Były też wieści o ludziach dostających się przez granicę na Węgry i dalej do Francji. Postanowiłem więc uciec do Francji. Przygotowałem sobie plecak i jednego dnia, miast iść do szkoły, wyruszyłem piechotą, szosą na Górę Kalwarię...
         Ten zamiar, gdybym go zrealizował z kimś jeszcze, to może by nie skończył się tak szybko, jak się skończył. Pod koniec pierwszego dnia uświadomiłem sobie, że mam chyba za mało pieniędzy, ale przede wszystkim powstał we mnie lęk przed samotną wędrówką, lęk przed realną niewiadomą.
         W domu bardzo się o mnie niepokojono i mój powrót spowodował w pierwszym momencie więcej radości i pytań niż gniewu. Kiedy przyznałem się, że zamierzałem uciec z domu i podałem motywy, ojciec zaprosił mnie na poważną rozmowę i spokojnie wyjaśnił mi całą dziecinadę mojego postępowania i przedstawił grożące mi w takiej wyprawie niebezpieczeństwa, nie mówiąc już o jej nonsensie. Więcej do tego tematu nigdy nie wróciliśmy. Wiem jednak, że mama długo chowała do mnie w sercu żal za ten "nieodpowiedzialny wyczyn".
         Na moje "szczęście" przed łaciną "uratowali" mnie Niemcy, zamykając w przeddzień 11 listopada ogólnokształcące szkoły średnie. Ale wcześniej nastąpiło aresztowanie ojca.

ARESZTOWANIE OJCA

         Rano, około szóstej, jednego z pierwszych listopadowych dni, obudziło nas łomotanie do drzwi. Stasia, która była już na nogach, pobiegła je otworzyć i po chwili usłyszeliśmy w przedpokoju niemieckie głosy, a potem do pokoju stołowego, w którym spałem razem z ojcem, weszło dwóch niemieckich żandarmów, w hełmach i z karabinami na ramieniu. Byli spokojni, nie krzyczeli, tylko spytali czy jest tu Herr Tadeusz Nowakowski. Ojciec podniósł się na łóżku i odpowiedział po niemiecku, że to on. Wtedy kazali mu ubierać się i iść z nimi.
         Mama starała się nie dać poznać po sobie zdenerwowania, co przychodziło jej z trudem. Ojciec natomiast był cały czas nadzwyczaj spokojny i nawet nawiązał z żandarmami rozmowę pytając o pogodę, czy na długo idzie i co ma ze sobą zabrać. Powiedzieli, by zabrał ze sobą tylko przybory do mycia i golenia, dodając, że na pewno szybko wróci do domu. Pozwolili by wypił herbatę i zjadł coś przed wyjściem. Kiedy siadł do stołu, obaj żandarmi zdjęli z głów hełmy, a kiedy po posiłku zaczął żegnać się z mama i z nami, obrócili się i zaczęli przyglądać się obrazom wiszącym na ścianie, by nas nie krępować. Następnie, kiedy ojciec włożył płaszcz i wziął swój pakunek z podręcznymi drobiazgami, poprosili by szedł za pierwszym żandarmem, a drugi ruszył za ojcem z tyłu.
         Kiedy frontowe drzwi zamknęły się za nimi, wtedy, po raz pierwszy i jedyny, zobaczyłem mamę, która wybuchła krótkim, tragicznym szlochem i chwyciła się obiema rękami za głowę gestem, którego nigdy później u niej nie widziałem. Szybko uspokoiła się, ubrała i poleciwszy byśmy skończyli odrabianie lekcji i poszli do szkoły, tak jak w normalny dzień, pobiegła do ratusza, by powiadomić o tym co się stało prezydenta Pohoskiego, który po aresztowaniu Starzyńskiego pełnił na polecenie Niemców, faktycznie obowiązki prezydenta miasta.
         Wróciła, nim wyszedłem z domu do szkoły. Wieści, które przyniosła, były niepokojące. W mieście były aresztowania i prezydent Pohoski nie mógł nic zdziałać w sprawie ojca, gdyż na ten temat Niemcy nie chcieli z nim rozmawiać.
         Poszedłem do szkoły w minorowym nastroju. Tam dowiedziałem się, że ojców paru kolegów też zostało zabranych i nie wiadomo co się z nimi dzieje. Opowiadano, że nie wszędzie Niemcy zachowywali się tak kulturalnie, bo były i zachowania wręcz brutalne.
         Gdzieś koło piątej, pełen niepokoju o ojca, wróciłem ze szkoły i ... zastałem go w domu, przy obiedzie. Ale nastrój nie był zbyt radosny, gdyż to co opowiadał nie napawało optymizmem, a jego powrót do domu wyglądał, że był wydarzeniem wyjątkowym. Historia jego zwolnienia do domu była prawie niewiarygodna.
         Ojciec opowiadał, że Niemcy prowadzili go powoli, gdyż szedł z trudem, podpierając się laską. W pewnym momencie zatrzymał się i sięgnął po fiolkę nitrogliceryny, którą często używał, cierpiąc na ostrą dusznicę bolesną. Kiedy chciał ją zażyć, jeden z żandarmów złapał go za rękę i spytał, co to takiego. Ojciec odpowiedział, że to nitrogliceryna, na co obaj odskoczyli od niego i sięgnęli po broń. Dopiero kiedy wytłumaczył im, że to lek, który zażywa, gdyż jest bardzo chory na serce, uspokoili się i pozwolili mu chwilę odpocząć, a następnie wolniutko poszli dalej. Zaprowadzili go do Uniwersytetu, gdzie w dużej, pustej sali zgromadzone było wiele osób. Tu przekazali ojca jakiemuś oficerowi. W sali było tłoczno i nie było krzeseł, tak że ludzie przysiadali na zimnych grzejnikach, podpierali ściany lub stali w grupkach.
         Jakie było zdumienie ojca kiedy, nim odnalazł kogoś ze znajomych i zdecydował gdzie się w tym tłumie umiejscowić, do sali powrócił niosąc krzesło jeden z żandarmów, którzy ojca przyprowadzili, wyszukał go spojrzeniem, podszedł do niego i postawił krzesło koło niego, prosząc by na nim spoczął. Było to tak ostentacyjne, że oficer dyżurujący na sali zatrzymał żandarma przy wyjściu i przez chwilę rozmawiał z nim. Następnie, sprawdziwszy coś na liście wyszedł z pomieszczenia. W jakiś czas po tym epizodzie zawołano ojca do stolika, gdzie jakiś inny oficer zaczął go wypytywać na co jest chory i od kiedy, poczym wyszedł z sali. Kiedy wrócił, wezwał ojca i ... kazał mu iść do domu, bo - jak powiedział - nie chce, by mu tu umarł na sali.
         Przed wyjściem, wiele osób włożyło ojcu do kieszeni płaszcza i marynarki kartki z nazwiskami i adresami, proszą o powiadomienie rodzin, gdzie są i w jakich warunkach. Ojciec, nim wrócił do domu, poszedł pod adresy, które mniej więcej były po drodze. Tam przekazał wiadomości o zatrzymanych oraz kartki z innymi adresami z prośbą, by zawiadamiono inne rodziny.
         Później dowiedzieliśmy się, że zatrzymani mieli być zakładnikami gwarantującymi spokój w dniu 11 listopada. Widocznie Niemcy bali się, że mogą być jakieś zajścia w dniu Święta Niepodległości. Nic się jednak wtedy nie wydarzyło. Niewielu z zatrzymanych wróciło niestety do domu. Część z ich rozstrzelano w Palmirach, a innych po kilkumiesięcznych pobytach w więzieniu wywieziono do obozów koncentracyjnych.
         To był jedyny raz w czasie całej okupacji, kiedy Niemcy byli u nas w mieszkaniu. A parę dni później, tuż przed 11 listopada zamknięto wszystkie gimnazja ogólnokształcące.

ŻYCIE POWOLI UKŁADA SIĘ

         Robiło się coraz zimniej i to nie tylko na dworze ale i w domu co powodowało, że życie stawało się coraz trudniejsze. Ojciec pracował, ale pensja, choć nominalnie taka jak przed wojną, teraz ledwo starczała, gdyż ceny szły szybko w górę. Trzeba było kupić część rzeczy domowych, z których nas obrabowano. Była też ciocia Zosia, której mieszkanie było mocno postrzelane i wymagało pewnych napraw. Jej skromniutka emerytura nie na wiele starczała, więc wspieraliśmy ją jak się dało. Jednym ze sposobów zaradzenia brakowi pieniędzy było uruchomienie, razem z ciocią Zosią wypieku bułeczek i ciast dla powstających kawiarenek. Szło to tym łatwiej, że i przed wojną ciocia zajmowała się wypiekami. Tak więc ciocia Zosia ze Stasią zajmowały się wypiekiem a mama szukaniem klientów i ich roznoszeniem. Kiedy chciałem jej w tym pomóc, nie wiem czemu, ale nigdy nie godziła się na to.
         Energia elektryczna zjawiła się u nas w domu chyba zanim poleciała z kranów woda. Te "normalizacje" naszego bytowania sprawiały nam radość i podtrzymywały na duchu. Zamknięcie gimnazjów natomiast było sygnałem nadchodzącego niebezpieczeństwa, tym bardziej, ze Niemcy wprowadzili przymus nauki lub pracy od czternastego roku życia. Jako, że nie miałem jeszcze czternastu lat, nic mi nie groziło, ale chodziło rodzicom o to bym nie tracił roku. Postanowiono, że muszę iść do jakiejkolwiek szkoły, byle bym nie siedział w domu i nic nie robił. Już nie pamiętam, jakie zapadły decyzje co do Zosi, natomiast jeśli chodzi o mnie to w wyobrażeniu rodziców a przede wszystkim mamy, miałem być w przyszłości inżynierem i to mechanikiem, więc zdecydowano bym poszedł do szkoły mechanicznej im. Konarskiego, która cieszyła się doskonałą opinią. Jakie były plany co do dalszej nauki Zosi, tego nie pamiętam.
         Nim jednak nastąpił przełom w planach naszego nauczania, któregoś wieczoru zjawili się stryjostwo Wackowie Nowakowscy z Krakowa, którzy ewakuowali się we wrześniu do Lwowa, gdzie wpadli pod okupację sowiecką. Szybko zorientowali się jednak, że nie ma co tam siedzieć i przeszli nielegalnie granicę, którą sowieci i Niemcy utworzyli między okupowanymi częściami Polski.
         Któregoś wieczora, niespodziewanie, zjawili się u nas we czwórkę: stryj, stryjenka i dwaj synowie: Jacek i Maciek. O najstarszym - Tomku , studencie architektury, który jako podchorąży był w wojsku, nic nie wiedzieli. Przybycie stryjostwa było dla nas miłym zaskoczeniem, bo nie wiedzieliśmy o tym, że opuścili Kraków, ani że znaleźli się po sowieckiej stronie. Oczywiście zostali ugoszczeni, nakarmieni oraz położeni spać, gdyż było późno a ono walili się z nóg. Jako, że było więcej osób niż łóżek, więc spaliśmy po dwie osoby w łózku.
         Pobyt stryjostwa przyniósł nam potwierdzenie ponurych wieści nadciągających zza Buga: o mordach, aresztowaniach i wywożeniu ziemian i funkcjonariuszy państwowych, szczególnie wyższego szczebla, oraz o wrogiej postawie do Polaków Ukraińców i pewnych środowisk żydowskich, których większość opowiedziała się za okupantem ze wschodu. To co opowiadali o swojej przeprawie przez zieloną granicę było jak opowieść z awanturniczej powieści, w której życie ludzkie zależało od lojalności lub dobrej woli każdego napotkanego człowieka. Zaskoczeniem dla nas było ich stwierdzenie, ze po przekroczeniu granicy poczuli się spokojniejsi, a napotkani cywile, czy nawet Niemcy nie wydawali się im tak groźni, jak napotkani ludzie "po tamtej stronie", nie mówiąc o bolszewikach, których każde spotkanie groziło więzieniem i zsyłką.
         Rano stryjowie zdecydowali by jeszcze tego samego dnia wieczorem jechać do Krakowa, mimo że rodzice proponowali im pozostanie u nas przez dzień lub dwa, by spotkać się z rodziną a przede wszystkim odpocząć. Nie chcieli, spieszyli się do domu, gnani miedzy innymi niepokojem o Tomka. Wyjechali więc wieczornym pociągiem, prosto do Krakowa.
         Kiedy zostaliśmy sami, stwierdziliśmy ze jednak nie jest tak znów ciasno w tych dwóch pokojach, jak na wojenno-okupacyjne warunki.

* * *

         Mrozy, które tego roku zaczęły się wcześniej spowodowały, że Stasia przeniosła się ze swojej wnęki w kuchni do pokoju stołowego, gdzie rozkładała polowe łóżko obok kredensu, i tam kładła się spać. W dzień, w kuchni kiedy paliło się pod blachą było znośnie, ale palenie w nocy pożerało za dużo węgla, który trudno było dostać, a ten co był to po paskarskich cenach. A mama, pomna na poprzednią wojnę zarządziła, od pierwszego dnia okupacji, ostry rygor oszczędnościowy, także węgla.
         W tych pierwszych miesiącach okupacji pojawiły się pierwsze akty niemieckiego terroru. Pomijam wysiedlenia ludzi z Poznańskiego i Pomorza, które były dla nas, w miarę przybywania wiadomości, czymś oburzającym, czymś co nie licowało z dotychczasowymi pojęciami o zachowaniu się armii zajmującej obce terytoria. Ale później następowały dalsze, coraz bardziej brutalne formy represji okupanta. Prawdziwy szok spowodowało rozstrzelanie stu mężczyzn w Wawrze za to, że jakieś dwa bandziory zastrzeliły jednego czy dwóch żandarmów. Ludzi wyciągnięto z domów, w nocy, nie słuchając żadnych wyjaśnień, ot tak, jak popadło, na los szczęścia. Zatrzymanych bez sądu natychmiast rozstrzelano. O tym dowiedzieliśmy się nie tylko z plotki błyskawicznie obiegającej całą Warszawę ale i z wielkich afiszy rozlepianych na murach przez okupantów.
         Poza tym rozpoczęły się pierwsze szykany w stosunku do Żydów, którym kazano nosić opaski z gwiazdą i nakazano stawiać się do prac porządkowych przy odgruzowywaniu miasta. Ich kolumny pod nadzorem niemieckich żołnierzy widywałem często na ulicy. Równocześnie rozpoczęła się niemiecka propaganda antyżydowska.
         Pod koniec listopada pojawiła się elektryczność, co zmieniło bardzo nasze życie, gdyż uruchomiono hydrofor, co pozwoliło nam korzystać z wody w mieszkaniu, a nie nosić ja kubełkami z kranu znajdującego się w ubikacji na podwórku.
         Również pod koniec listopada, czy w pierwszych dniach grudnia, zjawił się u nas w domu ojciec Andrzeja Rakowskiego, mojego kolegi z klasy, i zaproponował zorganizowanie kompletu z kilku chłopców z naszej klasy. Komplet miał obejmować oprócz mnie i Andrzeja następujących kolegów: Janusza Prażmy, Ryszarda Pomiernego, Feliksa Sobczyńskiego i Zygmunta Szmita. Wszyscy z wyjątkiem Zygmunta byliśmy od Staszica i z tej samej klasy I b i znaliśmy się doskonale. Dlaczego był taki a nie inny skład kompletu tego już nie pamiętam, ale przypuszczam że był to wynik dogadywania się rodziców. Nas nie pytano o zdanie.
         Naszym nauczycielem został Jerzy Morawski, student Politechniki Gdańskiej. Czemu on, tego nie wiem. To pan Rakowski, kiedy zjawił się u ojca już miał jego kandydaturę. W każdym razie nie żałowałem tego, gdyż doskonale umiał uczyć i stworzyć doskonały klimat w zespole.
         Komplety odbywały się w różnych mieszkaniach, by nie obciążać tylko jednego domu, oraz trochę dla bezpieczeństwa. Tak więc chodziliśmy do państwa Rakowskich na ul. Żurawią 23, Sobczyńskich na Marszałkowską 72, Prażmów na Grójecką 40 oraz do Szmitów na Mianowskiego (numeru już nie pamiętam). Wszędzie tam były spore mieszkania i to co było najważniejsze to było ogrzewanie. U nas, choć mieszkanie było duże, to nie było warunków. Ogrzewany był tylko jeden pokój, a drugi na tyle, ile jeden piec żelazny mógł dać ciepła. W dodatku ten jeden ciepły pokój był przechodni, więc nasze mieszkanie odpadało.
         Najważniejsze dla mnie było to, że rozpocząłem naukę i to nie w zawodówce, tylko przerabiałem normalny program drugiej klasy gimnazjalnej. Oczywiście liczono się z tym, że za rok będzie już po wojnie i będziemy mogli zdawać do trzeciej klasy. O łacinie jakoś się nie mówiło, odkładając jej naukę na dalszy plan. Ale wtedy nie martwiłem się tym wcale.
         Tak na marginesie mała ciekawostka: po wojnie Jerzy Morawski, który już wtedy związany był z komunistami, doszedł do funkcji jednego z sekretarzy KC PZPR.
         Zosia też zaczęła naukę przerabiając kurs gimnazjalny, w zorganizowanym przez nauczycieli gimnazjum Słowackiego, gimnazjum zawodowym, gdzie uczono normalnego programu przedwojennego, a przedmioty zawodowe widniały tylko w planie.
         Na samym początku grudnia (bodajże 1-go) Niemcy wydali zarządzenie, by wszyscy Żydzi nosili na prawym ramieniu białe opaski z naszytą niebieską gwiazdą Dawida. Pamiętam, jak przyszła do nas zapłakana pani Rappaportowa z prośbą, by ojciec im poradził co mają robić. Jeśli pamiętam, to w każdym razie radził im przenieść się tam gdzie ich nie znają i udawać, że nie są Żydami. Ale na to nie mogli się zdecydować. Od tego czasu widziałem ich oboje i ich kilkuletnią córeczkę chodzących z gwiazdą.
         Zupełnie nie pamiętam pierwszej wojennej gwiazdki. Niewątpliwie była jakaś choinka, ale musiała być niewielka i skromnie ozdobiona. Czy był ktoś, oprócz nas na Wigilii, też już sobie nie przypominam. W każdym razie nie były to wesołe święta, chociaż ojciec z niezmiennym optymizmem twierdził, że na wiosnę, kiedy ruszą Francuzi, to pobiją Niemców i wojna się skończy przed następną gwiazdką.
         Jeszcze przed Nowym Rokiem chwyciły silne mrozy, tak silne, że nie tylko zamarzły rury wodociągowe i kanalizacyjne. Tal więc znowu trzeba było brać ją z kranu w ubikacji na podwórku. Ale go gorsza, to każdy litr zużytej wody, oraz nasze odchody, trzeba było znosić do tej samej podwórkowej ubikacji i tam wylewać. Pociechą na te wszystkie kłopoty było powiedzenie: "Aby do wiosny".
         Tak więc rok 1939 kończyliśmy w nie najlepszym nastroju ale z przekonaniem, że niedługo to się skończy i wrócimy do normalności, kiedy na wiosnę alianci uderzą z zachodu i wyzwolą nas z tej okrutnej niewoli.

Marek Tadeusz Nowakowski

opracowanie: Maciej Janaszek-Seydlitz

Marek Tadeusz Nowakowski, ur. 01.04.1926 r. w Warszawie ppor. czasu wojny Armii Krajowej ps. "Abba" Oddział Osłonowy Komendy Głównej Lotnictwa AK - kompania "Lawy" nr jen. 102331

Copyright © 2007 Maciej Janaszek-Seydlitz. Wszelkie prawa zastrzeżone.