Oddział KGL-64 "Lawy" przed opuszczeniem barykady na Lwowskiej 1, czwarty od prawej Tadeusz Marek Nowakowski "Abba"

         Zaraz po akcji na samochód, czyli 12 lub najdalej 14 sierpnia, rozkazem KGL-u zostaliśmy przeniesieni ze zgrupowania "Golskiego" do kompanii lotniczej kpt. "Jura", czyli inż. Jerzego Marcinkowskiego, będącej w zgrupowaniu "Zaremba-Piorun".
         Zameldowaliśmy się w dowództwie kompanii mieszczącym się w budynku przy ul. Hożej 62 i dostaliśmy rozkaz odsadzenia domu Wspólna 61, który znajdował się na linii frontu, gdyż przeciwna strona ulicy była w zasadzie obsadzona przez Niemców. Piszę "w zasadzie" gdyż Niemcy pojawiali się tam w dzień, a nocą wycofywali się do gmachu telefonów przy ul. Barbary. Nasze lewe skrzydło stanowił pluton por. "Robra" czyli por. Mariana Hrynkiewicza-Moczulskiego, a prawe pluton "Skobika" czyli pchor. Kuźmińskiego z tym, że dom pod numerem 59 nie był osadzony.
         Na nowym miejscu, czyli w domu przy ul. Wspólnej 61 zajęliśmy mieszkanie frontowe na pierwszym piętrze z tym, że okna naszych pokoi wychodziły na podwórze. Z naszej kwatery mogliśmy błyskawicznie dostać się na stanowiska ogniowe znajdujące się w oknach wychodzących na ulicę Wspólną. Jedyny stały posterunek, który wystawialiśmy był właśnie w jednym z tych okien, za barykadą z worków. Drugi, na balkonie powstał później, gdzie zbudowano coś w rodzaju bunkra.
         Jako oddział dobrze uzbrojony - mieliśmy dwa steny, pięć pistoletów 9 mm, jeden karabin i sporo amunicji, granatów i sprzętu minerskiego - mieliśmy obowiązek wspierania, głównie bronią maszynową, sąsiednich plutonów, a przede wszystkim pluton "Robura".
         W kompanii był też oddziałek, chyba drużyna, a może i pluton AL, który zajmował jeden z domów na ul. Wspólnej tuż przy ul. Emilii Plater. Na ile był "samodzielny" tego nie pamiętam, ale i tam chodziliśmy czasami ze wsparciem ogniowym.
         Zaraz po przybyciu zostaliśmy "wzmocnieni" trzema młodymi żołnierzami: Jurkiem Łuczyńskim, Romkiem Horbaczewskim i Wojtkiem (nazwiska nie pamiętam). W konspiracji byli w zupełnie innych oddziałach i do "Jura" dostali się przypadkiem. Do naszego przybycia pętali się przy dowództwie kompanii, więc dano nam ich jako "wsparcie osobowe". Byli łącznikami a później pełnili służbę na posterunkach wewnętrznych. Janek "Polny" nie zgadzał się na użycie ich w pierwszej linii, gdyż nie mieli nawet siedemnastu lat. W kompanii "Jura" otrzymaliśmy obiegowa nazwę "pluton Polnego".
         Tuż po przybyciu na Wspólną powiadomiono nas, że ma do nas dołączyć drużyna "Aleksandra", która nie stawiła się 1-go sierpnia w wyznaczonym punkcie zbornym w sklepie Zdzienieckich w domu Lwowska 2 i walczyła na Powiślu. Z "Aleksandrem" czy bez, byliśmy pewnego rodzaju ewenementem organizacyjnym, bo mając zgodnie z przedwojennym regulaminem piechoty, skład sekcji, nazywaliśmy się plutonem. Działo się tak dlatego, że byliśmy ciągle oddziałem odkomenderowanym z KGL-u i naszym "wodzem" był oficer. Właściwie to u nas nigdy nie przyjęło się, że jesteśmy od "Jura". Byliśmy od "Lawy", no z plutonu "Polnego" w kompanii "Jura". Janek "Polny" rozumiał ten nasz sentyment do Tadeusza i nie miał do nas o to pretensji. W naszym odczuciu byliśmy u "Jura" ale tylko chwilowo.
         Skład oddziału w pierwszych dniach na Wspólnej wyglądał następująco: ppor. Jan Zdzieniecki ps. "Polny"; plut. pchor. Edmund (?) Woda ps. "Artur"; (?), pięciu kaprali z cenzusem - Olaf Brinkenhoff ps. "Sas" (?); Władek Maciejczak ps. (?); Antek Radwan ps. "Kobra", Jurek Rencki ps. "Sawa" oraz Marek Tadeusz Nowakowski ps. "Abba"; dalej byli szeregowcy - Ludwik Misiurewicz ps. Julek Marynarz" (?), młodzik co doszedł do nas na Lwowskiej no i taki sympatyczny chłopak, który był na tyle bezbarwny, że nie pamiętam nawet jego imienia, oraz trzech nowych młodych chłopaków przydzielonych przez "Jura". Razem było nas trzynastu i pięć naszych sanitariuszek-łączniczek, czyli Zosia Biernacka, Kaja Bohomolec, Maryna Krzystkiewicz, Krystyna Niedzielska i Hanka Witkowska.
         Kwatera, którą sobie wybraliśmy była wygodna i zorganizowaliśmy ją bardzo przytulnie, więc nie było na co narzekać. Dziewczyny miały jeden niewielki pokój, my spaliśmy w dużym "stołowym", gdzie znajdował się nasz magazyn broni, spiżarnia i stół, przy którym jedliśmy posiłki przygotowywane przez koleżanki. "Polny" zarządził, że broń ma być stale na kwaterze, na stole i brał ją tylko ten kto szedł na służbę i to taką która była na niej przewidziana. Chodziło głównie o steny i karabin służące jako broń wsparcia dla sąsiednich plutonów. Poza tym był zakaz chodzenia na przepustki z bronią.
         Dzisiaj już trudno mi jest uprzytomnić sobie, czy pierwszy aliancki zrzut nastąpił ostatniej nocy naszej bytności na Lwowskiej, czy też już na Wspólnej. Wiem jedno - tę noc przespałem i miałem żal do kolegów, że mnie nie obudzono.
         Pierwszy chrzest bojowy na nowych pozycjach nastąpił w dzień lub dwa po przybyciu na Wspólną. Niemcy rozpoczęli atak na pozycje "Robra" i zostaliśmy tam skierowani jako wsparcie ogniowe. Główne uderzenie szło od kościoła Piotra i Pawła, gdzie Niemcy starali się wysadzić ogrodzenie przykościelnego ogrodu, by móc łatwiej uderzyć na pozycje por. "Robura". W tym czasie na całej linii ulicy Wspólnej prowadzono silny ostrzał naszych stanowisk, co sprawiało wrażenie że szykuje się frontalny atak.
         Domy z numerami 65 i 67 znajdujące się naprzeciw kościoła bronione przez pluton por. "Robra" mieliśmy wspierać bronią maszynową i był tam wysłany dla wsparcia Jurek Rencki "Sawa" z karabinem. Poczynał sobie dzielnie tak, że udało mu się ustrzelić z karabinu Niemca i ranić następnego.
         Antek Radwan i ja, "Abba", byliśmy w domu pod numerem 63, naprzeciwko którego znajdowały się domy, z których prowadzono ostry ostrzał naszych pozycji. Jak to się stało, że znaleźliśmy się razem w jednym pokoju nie bardzo dobrze pamiętam ale chyba zostałem tam wezwany bo miał to być dobry punkt do ostrzału.
         Jakiś Niemiec strzelał z okien naprzeciwko i trzeba go było koniecznie zlikwidować. Usiłowałem mu odpowiedzieć ze stena ale nie wiedziałem czy okno, do którego strzelałem to to, gdzie on się znajdował. Była to taka zabawa w kotka i myszkę - kto kogo pierwszy zobaczy.
         W końcu znalazłem się w pokoju, z którego miał być dobry ostrzał na tego szkopa. Delikatnie podsunąłem się do okna. Antek stał po przeciwnej jego stronie, trochę cofnięty w głąb pokoju, tuż koło drzwi. Plutonowy Michał Bujalski od "Robra", który był już przedtem w tym pokoju, a może zjawił się tam razem ze mną, chciał przerzucić granat przez ulicę do pokoju, z którego strzelano do nas. W realizacji tego pomysłu przeszkadzało mu przymknięte skrzydło okienne. Podczołgał się więc pod okno i wolno zaczął je otwierać.
         W tym momencie coś wpadło do pokoju i natychmiast wybuchło. Efekt był potworny. Huk, nic nie widać, pył z gruzu wdziera się w oczy, w płuca, a spadające kawałki tynku biją po głowie i barkach. Wyskoczyłem z pokoju kaszląc, plując i przecierając oczy. Z ulgą stwierdziłem, że nic mi nie jest. Nic też nie stało się Antkowi i Bujalskiemu. Impet wybuchu granatu, prawdopodobnie z garłacza, poszedł w sufit i ścianę w głębi pokoju. To nas uratowało. Byliśmy wszyscy lekko ogłuszeni i do Antka trzeba było bardzo głośno mówić przez kilka ładnych parę następnych godzin, bo prawie zupełnie ogłuchł, a mnie męczyły mdłości i czułem się lekko otumaniony.
         Nie było jednak czasu na zajmowanie się sobą, bo trzeba było odgryzać się Niemcom, by mieli świadomość, że jesteśmy i odpowiadamy ogniem na ogień. Teraz jednak delikatnie podchodziłem do okien i jeśli naprzeciwko coś wydawało mi się, w którymś z okien po tamtej stronie podejrzane, oddawałem w tamtą stronę krótką serię i szybko dawałem drapaka do innego pokoju.
         Ktoś od nas zaczął rzucać przez ulicę butelki zapalające. Rzucał z drugiego lub trzeciego piętra i po kilku nieudanych próbach trafił w okno na pierwszym piętrze. Ogień szybko objął firanki ale jakiś człowiek w czarnym mundurze zaczął je gasić. Oddałem do niego serię ale nie trafiłem. Ktoś odciągnął mnie i powiedział by nie strzelać bo to Polak kolejarz - jeden z mieszkańców tamtych domów. No cóż, byłem w szoku i wszystko co się ruszało po tamtej stronie ulicy było dla mnie celem do zwalczania.
         Wróciłem na kwaterę, gdzie Jurek Rencki opowiadał o tym jak to z karabinu trafił jednego a następnie drugiego Niemca i jak Niemcy zrezygnowali z działań, a tam gdzie padł zabity został karabin, którego Niemcy nie zabrali z ciałem kolegi. Ten leżący karabin nie dawał "Grzybowi" spokoju i postanowił wyprawić się nocą po niego. Za zgodą "Jura" wyprawił się na drugą stronę ulicy i przyniósł nowiutkiego mauzera. Mieliśmy teraz dwa karabiny w oddziale a Jurek stał się znany w kompanii jako doskonały i odważny strzelec.
         Chyba tego właśnie dnia zginął jeden z żołnierzy od "Jura", którego śmierć zrobiła na mnie duże wrażenie. Był to podchorąży, który chciał rzucić butelkę zapalającą przez ulicę do domu skąd strzelali Niemcy. Nie wiadomo czemu, może na skutek trafienia pociskiem butelka w momencie gdy brał zamach, eksplodowała mu nad głową i płonąca benzyna oblała go. Doznał rozległych, poważnych oparzeń i w strasznych męczarniach zmarł po kilku dniach. Było to duże wesołe chłopisko. Dziewczyny bardzo przeżyły tą jego śmierć bo bardzo go polubiły, zresztą my też, bo dał się lubić.
         W tym czasie nastąpiły kolejne zrzuty alianckie. Jeden lub dwa z nich obserwowałem z dachu naszego domu na Wspólnej. Było to wspaniałe i straszne widowisko, które zapierało dech i mroziło krew w żyłach. Pamiętam sunący po rozjaśnionym łunami niebie wielki cień czteromotorowego samolotu, wypluwający z rur wydechowych silników niebieskawo-żółte płomienie i oplatające go smugi pocisków z "Flaków" dwudziestek i kaemów, ryk jego motorów i jazgot niemieckiej broni maszynowej. Te naloty wlały w nas pewną nadzieję, że przyjdzie jakaś pomoc i Niemcy odejdą, że jakoś to powstanie zakończy się naszym zwycięstwem, a w każdym razie wyzwoleniem Warszawy. Nadzieja ta tliła się w nas przez jakiś czas, rozpływając się z czasem i przeradzając w beznadziejne trwanie.
         W kilka dni po naszym przybyciu na Wspólną dołączył do nas sierżant Barański ps. "Aleksander", który nie zdołał pierwszego sierpnia dotrzeć na czas na punkt alarmowy na ul. Lwowskiej, gdyż został zatrzymany przez zaczynające się przedwcześnie walki na Krakowskim Przedmieściu i Nowym Świecie. Wtedy wrócił z częścią swych ludzi na Powiśle i brał udział w walkach o elektrownię. Zginął tam jeden z jego żołnierzy a kilku odniosło rany.
         Koledzy od "Aleksandra", jak ich nazywaliśmy, mieli dość dobre uzbrojenie i chyba każdy miał pistolet i po parę granatów. Co ważniejsze byli to ludzie koleżeńscy i bardzo bitni. Obsadzili dom Wspólna 59. Z "Aleksandrem" zjawili się: Tadeusz Lenarciński; Jurek Kamiński; Jędral z Jabłonny; Mundek oraz paru innych, których nazwisk, imion i pseudonimów nie pamiętam. Poza tym była z nimi żona Barańskiego, która gotowała dla ich drużyny i dwie łączniczki, których imion i pseudonimów też nie pamiętam. Później doszedł jeszcze do nich Tadeusz Suski, który 1-go sierpnia przedarł się przez Krakowskie Przedmieście i dotarł do ul. Hożej, gdzie został wcielony do oddziału w którym dzielnie walczył na Politechnice i tam został ranny.
         Niemcy po nieudanym ataku prowadzonym od strony kościoła nie zrezygnowali ze sforsowania naszego odcinka i po kilku dniach rozpoczęli silne ostrzeliwanie naszych stanowisk ogniem z moździerzy. W tym czasie myśmy intensywnie umacniali nasze pozycje m.in. zastawiając bramę na Wspólnej 61 różnymi skrzyniami i szafami wypełnionymi ziemią, którą wydobywano ze środka podwórza. Na 1-szym piętrze w domu "Aleksandra" wzmocniono na balkonie "bunkier" zbudowany z worków z piaskiem, z którego był doskonały ostrzał w stronę ul. Emilii Plater. Natomiast na podwórzu Wspólnej 63 czy też Hożej 64, tego dokładnie nie pamiętam, kopano studnie.
         Ostrzał z moździerzy był szczególnie niebezpieczny dla tych, którzy pracowali przy kopaniu studni lub dobywaniu ziemi do barykadowania bram domów przy Wspólnej. Tak stało się na podwórku domu, bodajże Wspólna 59, gdzie sporo ludzi było zajętych kopaniem studni. Po uderzeniu jednego pocisku z moździerza 80 mm nastąpiła straszliwa jatka, którą można było tylko porównać z ta jaką spowodowało trafienie bomby lotniczej w dom na Hożej 64 (?) co miało miejsce dużo później. Tak więc unikano, jeśli to było możliwe, chodzenia tam gdzie można było spodziewać się spadających pocisków moździerzowych.
         Nasz cały odcinek miał zapewnioną doskonałą komunikację wewnętrzną przez przebicie przejść między poszczególnymi budynkami, tak że łatwo było przechodzić z domu do domu. Otwory były zrobione na wysokości pierwszego piętra, co pozwalało w wypadku wtargnięcia Niemców do budynku ściągać wsparcie do zagrożonego domu. Później gdy spalono front domów na Wspólnej przebito przejścia w piwnicach.
         Po każdorazowym ostrzale moździerzowym znajdowano na terenie kompanii niewypały. Nie pamiętam czyj to był pomysł, by wykorzystać je dla uzyskania materiału wybuchowego. W każdym razie, by tego dokonać trzeba było je rozbroić. Rozbrojenia podjęliśmy się we dwóch - Sawa czyli Jurek Rencki i ja.
         Dla tej operacji wybraliśmy piwnicę, w której znaleźliśmy stół z imadłem oraz gdzieś wyszukaliśmy narzędzia mogące by przydatne przy odkręcaniu zapalnika. Nie powiem, że bez emocji przystąpiliśmy do pracy. Lotki pocisku wkręciliśmy w imadło, co jednak nie zapewniało jego stabilności i musiałem trzymać go oburącz by się nie chybotał a Jurek przy pomocy wykombinowanego przez nas narzędzia o długiej dźwigni zaczął odkręcać zapalnik. Robiliśmy to z wielkim strachem i bardzo ostrożnie. Jak dziś pamiętam odsuwaliśmy się jak najdalej od obiektu manipulacji, jakby to mogło coś pomóc w wypadki eksplozji.
         Najgorsze dla mnie było to, że trzymając oburącz pocisk, który mimo moich wysiłków ciągle trochę chwiał się w imadle, musiałem być bardzo blisko niego, by utrzymać go w pozycji pionowej. Nie wiem czy myślałem wtedy, że gdyby nastąpił wybuch, to ani Jurek ani ja nie mieliśmy żadnej szansy wyjść z tego cało. Ale nawet jeśli mieliśmy świadomość niebezpieczeństwa, to chęć rozbrojenia pocisku była w nas silniejsza od ogarniającego nas strachu. W każdym razie przekonanie o tym, że ta operacja musi się udać było silniejsze od wszystkiego tego co mówiło, że jesteśmy szaleńcami.
         Szczęśliwie dla nas nic nie wybuchło i znaleźliśmy się w posiadaniu czerepu pocisku, w którym znajdował się materiał wybuchowy w postaci bardzo twardej masy. Żeby ją wydobyć należałoby podgrzać pocisk by wypłynęła lub wykuwać młotem. Nie było to ani łatwe ani bezpieczne. I wtedy zrodził się pomysł, by wykorzystać nasze angielskie filipinki - czyli granaty uderzeniowe.
         Na uzyskany czerep pocisku moździerzowego nałożyliśmy "spódniczkę" angielskiej filipinki, w którą wcisnęliśmy jeszcze dla zwiększenia siły wybuchu laskę plastiku. W ten sposób powstały dwa granaty, które postanowiliśmy nazwać "X-1" i na każdym z nich wymalowaliśmy białą farbą olejną symbol "X-1".
         Następne rozbrojone pociski moździerzowe przerabiane na granaty X-1, a było ich jeszcze dwa lub trzy, miały już zapalniki prostsze składające się z lontu, w którym była umieszczona główka zapałki, by go łatwo i szybko można było zapalić - spłonki, korka szedytowego no i "obudowy" z plastiku. To wszystko było, już nie pamiętam jak, przymocowane do czerepu pocisku moździerzowego. Dalsze "modele" naszych granatów X-1 miały mieć zmodyfikowane zapalniki w zależności od materiałów pirotechnicznych jakimi dysponowaliśmy.
         W jakiś czas po wyprodukowaniu naszych X-1 Niemcy przypuścili atak przy pomocy "Goliatów". Zaczęło się od alarmu, że atakują nas czołgi. Nim zdołaliśmy znaleźć się na stanowiskach eksplodował pierwszy goliat. Od tego wybuchu zerwał się balkon z bunkrem, ale chłopakowi od "Aleksandra", który tam był, nic się szczęśliwie nie stało, tylko był trochę otumaniony. Nie bardzo wiem co się działo na froncie, gdyż moje zadanie polegało na zajęciu stanowiska w głębi bramy, tak by mieć ją pod ostrzałem stena a także klatkę schodową prowadzącą na gruzy i do piwnicy.
         Do niszczenia kolejnych "goliatów", które szykowały się do ataku i wysadzenia zabarykadowanych bram domów po naszej stronie przystąpił Olek Dydyński zwany "Inżynierem". Zrobił to przy pomocy naszych X-1 i w rezultacie to one rzucane przez Olka z okna pierwszego czy drugiego piętra uratowały nas przed tymi jeżdżącymi minami. Drugi wypuszczony przez Niemców "Goliat" wyjeżdżając z bramy naprzeciwko został trafiony bezpośrednio granatem X-1 i eksplodował na środku ulicy. Trzeci na skutek wybuchu granatu "X-1" został uszkodzony i zawrócił wjeżdżając z powrotem do bramy skąd go wypuszczono i tam detonował. Musiał przy tym zrobić sporą jatkę szykującym się do szturmu Niemcom, gdyż atak na nasze pozycje został przerwany. To nasze zwycięstwo uspokoiło na jakiś czas Niemców ale ciągle nękali nas ostrzałem z moździerzy, tak że mieliśmy jeszcze ze dwa lub trzy dodatkowe rozbrojone niewypały.
         W kilka dni po tych zdarzeniach w nocy, kiedy wypadła mi służba na posterunku znajdującym się na podeście klatko schodowej, z którego można było blokować podwórze i równocześnie pilnować przejście piwniczne i pierwszego piętra, przybył na nasz odcinek gen. "Monter". Nic o tym nie wiedziałem i dopiero rano powiedziano mi, że całe dowództwo, wraz z generałem, przechodziło koło mnie i że zawołałem o hasło a następnie ładnie się zameldowałem. Byłem zaskoczony tą wiadomością i myślałem, że ze mnie żartują. Miałem świadomość, że w nocy zasnąłem na służbie nic z tego o czym mi mówiono nie pamiętałem. Dopiero później z podświadomości wyłoniły mi się obrazy, które potwierdziły, że to musiało mieć miejsce. Podobno zachowałem się bardzo regulaminowo i odpowiedziałem na wszystkie zadawane pytania. Ale jestem przekonany, że spałem wtedy z otwartymi oczyma i moje reakcje były działaniem mojej podświadomości. Musieliśmy być wtedy nielicho zmęczeni.
         Kilka razy, już nie pamiętam z kim, chodziłem na dach naszego budynku na punkt obserwacyjny, by śledzić działalność lotnictwa niemieckiego. Dowództwo nasze chciało wiedzieć, czy "Stukasy" nie zaczynają zbyt blisko nalatywać naszych pozycji. Braliśmy ze sobą karabin i kilkakrotnie strzelaliśmy do nisko przelatujących maszyn. Właśnie w czasie takiego dyżuru nadleciał samotny "Stukas" i ku naszemu przerażeniu rozpoczął nurkowanie wprost na nasz rejon. Widziałem odrywającą się bombę, która jak mi się zdawało leciał prosto na nasz dom. Był to moment panicznego strachu. Rzuciliśmy się ku schodom by uciec gdzieś w dół… Nagle dom cały zadrżał, ale nie rozsypał się i odniosłem wrażenie, że nie było wybuchu. W pierwszym momencie myślałem, że to niewypał. Wyjrzałem przez klapę w dachu i zobaczyłem ogarniający nas pył.
         Bomba padła na dom przy ul. Hożej 64 (?) i przebiwszy się do piwnic eksplodowała. Zginęła wtedy prawie cała drużyna od "Jura", która miała tam kwaterę w mieszkaniu na parterze. Między innymi zginął pchor. "Paź", który był częstym gościem u nas w plutonie. Na kwaterze mieli dla bezpieczeństwa okno zasłonięte wielką kasą pancerną i spali pod nią. Wybuch wywrócił ją na ich legowisko i zmiażdżył tych co tam odpoczywali. "Paź" był między nimi.
         Najstraszniejszy widok był jednak w piwnicy, gdzie gruz zasypał ludzi praktycznie stale tam teraz mieszkających. Leżeli zasypani tak, że niektórym widać było wystające spod zwałowiska gruzu głowy, ręce, nogi… Ci co byli mniej zasypani szamotali się i sami starali się jakoś wyrwać lub pomóc odkopującym. Inni zachowywali się histerycznie a jeszcze inni leżeli cicho, spokojnie czekając na to co dalej im los przyniesie.
         Odkopywanie szło bardzo opornie, bo gruz osypywał się, grożąc zasypaniem tych co byli już prawie odkopani oraz odkopujących. Niektórym z zasypanych udało się wydobyć, inni umierali pod ciężarem gruzu lub w wyniku odniesionych obrażeń wewnętrznych. Ten obraz piwnicznego korytarza, w którym spod gruzu wystawały kończyny, głowy - żywe lub martwe, jakieś pół zasypane dziecko w króliczym futerku, był chyba jednym z najbardziej makabrycznych jaki widziałem w okresie powstania. Najgorsza była jednak świadomość, że tam głębiej są może jeszcze żywi ludzie skazani na powolną śmierć.
         Drugim takim przerażającym obrazem był zapamiętany wcześniej widok ludzi po uderzeniu pocisku moździerzowego w tłum kopiących studnię. Pamiętam młodą kobietę kręcącą się w kółko i krzyczącą, że zabili ją, podczas gdy ona żyła i nie była nawet ranna a obok niej leżały straszliwie zmasakrowane trupy.
         Krótko po tym bombardowaniu domu na Hożej Niemcy przystąpili do kolejnego ataku i podpalili domy zajmowane przez nas po nieparzystej stronie Wspólnej (22.08 ?). Pożar musiał powstać na drugim lub trzecim piętrze, gdzie nie było naszych posterunków. Lokatorzy dawno wynieśli się z mieszkań znajdujących się na pierwszej linii frontu a my prawie nigdy nie zaglądaliśmy na wyższe piętra. Kiedy zorientowano się co się dzieje było już za późno by gasić front i skoncentrowano się na nie dopuszczeniu ognia do oficyn, co się udało. Było to niewątpliwie zasługą naszej kompanijnej straży pożarnej i jej komendanta.
         Nie przypominam sobie, czy to wtedy czy wcześniej przenieśliśmy naszą kwaterę do oficyny i umieściliśmy ją na parterze. Czas i kolejność niektórych zdarzeń trudne jest dziś do ustalenia. Zbyt wiele lat minęło i zbyt wiele się wydarzyło, więc w pamięci pozostały tylko fragmenty lub epizody przeżyć.
         W czasie tego pożaru mieliśmy stałe posterunki na froncie tuż przy ogniu pilnując, by Niemcy nie przeskoczyli na naszą stronę ulicy. Mogli przecież wykorzystać pożar i nas zaatakować, ale nie zrobili tego. Nasze posterunki wycofywały się w miarę postępowania ognia, przechodząc z mieszkania do mieszkania, uważając by nie dać się odciąć płomieniom.
         Spalenie się frontów budynków nr 59, 61 i 63 na ulicy Wspólnej odcięło nas na dłuższy czas od Niemców. Góry rozżarzonego gruzu nie pozwalały Niemcom na zaatakowanie nas inaczej jak tylko przez bramy, a te były silnie zabarykadowane. W naszej, tej w domu pod numerem 61, zbudowano bardzo silną zaporę urządzono stanowisko obserwacyjno-ogniowe. Służba w nim była bardzo uciążliwa, gdyż panowało tam niemiłosierne gorąco. Leżący na sklepieniu bramy rozpalony gruz robił z niej cos w rodzaju pieca piekarskiego. Jedyny przewiew dawał otwór strzelniczy ale było to niewystarczające i w takiej rozgrzanej bramie-bunkrze nie było czym oddychać. Brak powietrza, gorąco i samotność powodowały, że można tam było bardzo szybko zasnąć i to nawet w dzień, nie wiedząc nawet kiedy i jak.
         Dla usprawnienia łączności między posterunkiem w bramie a dowództwem i dla pilnowania, by ten co siedział w tym piecu chlebowym nie zasnął, w sionce klatki schodowej, tuż przy drzwiach do bramy ustawiono stanowisko telefonu, przy którym pełniła stale dyżur łączniczka. Jej zadaniem było przekazywanie "wodzom" tego co meldowała czujka no i pilnowania czujki by nie zasnęła. Później, gdy brama ostygła a noce zrobiły się chłodne, stanowisko telefonu przybliżało się do stanowiska ogniowego i tylko obawa, że rozmowy prowadzone przez telefon mogłyby być słyszane po drugiej stronie ulicy wstrzymywały od zbytniego ich zbliżenia.
         Dający się odczuwać brak żywności spowodował, że zaczęto wysyłać patrole prowiantowe po jęczmień do browaru Haberbusza. Organizatorem tej akcji i dowódcą był por. Olek Dydyński. Każdy pluton był obowiązany wystawić kilkuosobowy patrol a z nich dopiero formowano kolumnę, do której włączano tez cywilów, którzy mieli nosić zaopatrzenie dla kuchni szpitalnej i komitetu cywilnego.
         Dwa lub trzy razy szedłem jako dowódca naszego patrolu prowadząc kolegów od "Aleksandra". Przynosiliśmy jęczmień z magazynu, który znajdował się na Woli, w bezpośredniej odległości frontu. Droga wiodła do przejścia przez Aleje Jerozolimskie, gdzie skakało się pojedynczo przez ulicę za zasłoną niewysokiej barykady, pod stały ostrzałem snajperów polujących na tych co nie uważali i niedostatecznie pochylili się przebiegając lub zatrzymali się przed przeskoczeniem miejsc odsłoniętych czyli wyrw w barykadzie spowodowanych ostrzałem artyleryjskim.
         Dalej droga szła to ulicami i ciasnymi przejściami w barykadach, to znów piwnicami połączonymi ze sobą przebiciami zamieniającymi je w niekończący się labirynt, w którym można się było poruszać jeśli się znało hasła, znaki rozpoznawcze i drogowskazy z kryptonimami oddziałów.
         Ludzie stłoczeni w piwnicznych przejściach nie zawsze witali nas przyjaźnie. Przechodząc budziliśmy ich i wnosiliśmy niepokój. Wielokrotnie pytali czy jesteśmy nowymi oddziałami do obrony czy też skądzieś się wycofujemy. Nie było w tej piwnicznej społeczności entuzjazmu i spontanicznej życzliwości do akowców, jaką znaliśmy z pierwszych dni powstania, a raczej obojętność lub pojawiającą się coraz częściej niechęć przeradzającą się we wrogość. Niejednokrotnie padały pod naszym adresem nieprzyjazne słowa, wyzwiska, szczególnie wtedy kiedy zakłócaliśmy ich spokój budząc dzieci, każąc przesuwać się, by dać nam przejście.
         Kiedy w czasie przeskakiwania przez jakąś ulicę czy podwórze odłamki pocisku z moździerza ciężko raniły jednego z naszych cywilów nie byłem w stanie namówić żadnego z młodych ludzi siedzących w piwnicy, by pomógł zanieść rannego do najbliższego szpitala. Próba zmuszenia jednego z nich spotkała się z wrogą postawą wszystkich "mieszkańców" piwnicy. Wtedy po raz pierwszy usłyszałem pod naszym adresem słowa wręcz wrogie i pełne nienawiści, że zniszczyliśmy miasto, że przez naszą głupotę ginie tyle tysięcy ludzi i dorobek ich życia, że trzeba było bić się gdzieś w lasach, jeśli się chciało.
         Z takiej trwającej całą noc wyprawy każdy z nas przynosił około dwudziestu, dwudziestu pięciu kilogramów ziarna i ponury obraz miasta, którego ludność była już u kresu wytrzymałości i pytania jaki będzie nasz i tego miasta koniec.
         Z wyżywieniem i z wodą robiło się naprawdę krucho. Niby były studnie ale woda z nich nie była zbyt pewna. Zaczynały się pojawiać choroby przewodu pokarmowego i zatrucia. Janek "Polny" wpadł więc na pomysł i dezynfekował wodę studzienną dolewając do niej koniak, który znalazł się na naszym odcinku. Nie pamiętam dokładnie jak go znaleziono, ale coś mi się plącze w pamięci, że był odkryty w zamurowanej piwnicy przez naszych kolegów od "Aleksandra" i dany pod opiekę Zosi Biernackiej, która była jego szafarką. Wiem, że dzięki niemu kupiliśmy później od Alowców pepeszę i coś tam jeszcze.
         Przez ten handel bronią zainteresowała się nami żandarmeria i złożyła nam wizytę ale ich wyrzuciliśmy i od tamtej pory stał zawsze w przejściu miedzy terenem naszego plutonu a "tyłami" wartownik z bronią pilnujący, by nikt nie wszedł do nas bez zgody "Polnego". Ten posterunek powierzany był z reguły naszym "młodzikom", z czego byli bardzo dumni.
         Ten handel musiał przynosić nam i dalsze profity, bo krótko przed końcem powstania trafił na nasz odcinek radziecki moździerz i rusznica ppanc z pewną ilością amunicji i rosyjską instrukcją, którą przetłumaczył ojciec Antka Radwana.
         Gruzy spalonych domów stygły i można było się po nich poruszać. Ale było to bardzo niebezpieczne, gdyż Niemcy mieli z pięter domów znajdujących się po przeciwnej stronie ulicy doskonały wgląd w nasze pozycje i mogli nas razić ogniem, sami będąc doskonale ukryci. Powodowało to duże zagrożenie o obawialiśmy się, że odparcie ich ataku będzie w tych warunkach mocno utrudnione.
         Z tego okresu pamiętam epizod, kiedy to po tamtej stronie znalazł się oddział niemiecki należący do Luftwaffe, który zorientowawszy się, że po naszej stronie stoi też oddział lotniczy, zaproponował nam pewnego rodzaju rozejm, ogłoszony przez wywieszenie kartki z napisem "Kameraden nich schissen". Odbywały się też z nimi jakieś rozmowy i pamiętam, że nawet zapraszali nas do siebie byśmy przyszli z wizytą, a my zapraszaliśmy ich, by przyszli do nas, ale do wymiany wizyt nie doszło. Po kilku dniach powiadomili nas, że odchodzą a na ich miejsce przyszło inne, mniej pokojowo nastrojone wojsko i zaczęły się dość ostre wymiany strzałów.
         Dość ciekawy jest finał tego spotkania z Luftwaffe, który nastąpił w roku 1960 w Toronto Ont. W Kanadzie, kiedy znalazłem się na przyjęciu w domu znajomych moich znajomych. Tam w trakcie popijania drinków zgadałem się z panem domu, Niemcem, że to on był dowódcą tego oddziału, służąc w łączności Luftwaffe. Wypiliśmy kieliszek za to, że dane było nam się spotkać w tych nowych i jakże innych okolicznościach i by spotkanie podobne do tego z 1944 roku nigdy nie mogło się powtórzyć.
         Wysyłane nocą patrole na drugą stronę ul. Wspólnej stwierdziły, że jeśli nie przedsięweźmiemy radykalnych kroków, to możemy zacząć ponosić dotkliwe straty. Niemcy dobrze rozmieszczeni w mieszkaniach nie spalonych domów po nieparzystej stronie ul. Wspólnej sięgali swym ogniem z broni maszynowej snajperskim w głąb naszych pozycji przez prześwity w spalonych domach. Poza tym, od znajdujących się tam ciągle mieszkańców dowiedzieliśmy się, że Niemcy noszą się z zamiarem wywiezienia ich do Niemiec na roboty lub do obozów koncentracyjnych.
         Nim doszło do podjęcia decyzji co dalej robić, wypady na drugą stronę wzbogaciły nas nie tylko w rozeznanie stanowisk ogniowych Niemców ale i o różne "drobiazgi" potrzebne nam do życia, zabrane z piwnic lub opuszczonych mieszkań w domach "naprzeciwko". Głównie chodziło o bieliznę i buty. Koledzy od "Aleksandra", którzy mieli wyśmienity instynkt i zawsze potrafili znaleźć co potrzeba, tam znaleźli mi buty, oficerki, pasujące "jak ulał", bym mógł zrzucić moje przepalone saperki z popękaną zelówką.
         Decyzja dowództwa, po zapoznaniu się z sytuacją po "tamtej stronie" była radykalna: ewakuować na naszą stronę polskich mieszkańców, a domy spalić.
         Aby móc przeprowadzić taką ewakuację musieliśmy wpierw odbudować zniszczone na Wspólnej barykady, by przechodząca z jednej strony ulicy na drugą duża ilość osób nie dostała się pod bezpośredni ostrzał bunkra przy Frontleitstelle, znajdującego się w gmachu dzisiejszego liceum samochodowego.
         Do tego zadania postanowiono wykorzystać cywilnych Niemców, którzy byli internowani przez naszą żandarmerię. Zjawili się za dnia, w ilości kilkunastu mężczyzn i kobiet. Na swoich cywilnych ubraniach mieli olejną farbą wymalowane białe swastyki. Niektórzy mieli też swastyki wymalowane na czołach. Wszyscy mówili po polsku, gdyż byli to Volksdeutsch'e. Pracowali kilka godzin reperując i nadkładając barykady ustawione w poprzek ulicy Wspólnej oraz usuwając gruz z przewidzianych dróg ewakuacji. Pilnowaliśmy ich, siedząc w gruzach z wycelowanymi w nich peemami i karabinami uprzedziwszy, że będziemy strzelać w razie próby ucieczki. Ale nikt z nich nie próbował tego zrobić. Niemcy też nie strzelali i nie było też "gości" z załogi centrali telefonicznej na Nowogrodzkiej.
         Zawiadomiono mieszkańców domów po parzystej stronie ulicy Wspólnej, by szykowali się do wyjścia bo w nocy zacznie się ewakuacja. Po zapadnięciu zmroku ogłoszono na całym odcinku alarm a nasze patrole przeszły na drugą stronę ulicy Wspólnej i zabezpieczyły teren przed niespodziewanym atakiem niemieckim od strony ul. Barbary. Jako, że nie mogliśmy otworzyć bram w domach, które były po naszej stronie, gdyż były zabarykadowane i umocnione, przygotowano kilka drabin, by ewakuowani mogli wejść przez okna wysokich parterów na gruzy spalonych domów. To samo zrobiono po drugiej stronie by tam z okien parterów mogli wychodzić ludzie. Chodziło też o to, by Niemcy przez ażury bram nie zauważyli, że coś się dzieje na podwórkach domów, tych położonych między ul. Wspólną i Barbary. Mogło to narazić ewakuowanych na strzały strzelców wyborowych lub ogień broni maszynowej czy moździerzy.
         Kiedy wszystko było gotowe, z domu po parzystej stronie ulicy, znajdującego się naprzeciwko naszej kamienicy, t. j. nr 61, zaczęli schodzić ludzie. Byli obładowani paczkami, dźwigali walizki, toboły i różne zawiniątka. Starali się zachowywać cicho, ale pod ich nogami trzeszczały rozbite szyby, chrobotał gruz. Nie mogło też być tak, by ktoś nie "musiał" coś komuś powiedzieć, przed czymś ostrzec, o coś poprosić czy zapytać. Powstał z tego szum, który nam zdawał się być hałasem mogącym sprowokować Niemców do zaatakowania. Ale Niemcy nie odzywali się i strumień ewakuowanych wypływał nieprzerwanie z domu naprzeciwko i z trudem wspiąwszy się na gruzy po naszej stronie, rozpływał się gdzieś dalej na zapleczu.
         W pewnym momencie coś się "zatkało" i po przeciwnej stronie zaczęły się jakieś swary i słychać było podniecone głosy. Wreszcie z okna, którym wychodzili ewakuowani wyłonił się spory obraz, dźwigany nad głową, przez obładowaną wielkim białym tobołem kobietę. Już ten biały tobół był widoczny w tej stosunkowo jasnej nocy, ale szkło obrazu jak lustro odbijało poświatę pożarów, czy księżyca, rzucając błyski jak latarnia.
         Tymczasem coś się zakorkowało po naszej stronie i kobieta z obrazem stanęła na środku ulicy. Zaczęła głośno popędzać tych przed nią, podczas gdy oni proponowali jej by rzuciła ten obraz, który jej ciąży i błyszczy. Ludzie znajdujący się na jezdni bali się, że za chwilę rozlegną się strzały i zostaną zasypani gradem pocisków. Obwiniali kobietę, że to jej tobół i obraz są największym zagrożeniem.
         Szczęśliwie pochód ruszył i po chwili kobieta znalazła się z tobołami i obrazem po naszej stronie. Zainteresowany podszedłem i latarką oświetliłem to co znajdowało się w złoconych ramach za szkłem: był to tandetny oleodruk przedstawiający Chrystusa. Z domu na wędrówkę wyniosła właściwie tylko piernat, trochę drobiazgów i ten obraz. Nic do jedzenia, żadnej bielizny, nic. Te dwie rzeczy były jej najdroższe i nie mogła się z nimi rozstać. Każdy ma najwidoczniej swoje hierarchie ważności.
         Ewakuacja trwała dość długo, ale szczęśliwie nie padł ze strony niemieckiej ani jeden strzał. Kiedy ostatni ewakuowani przeszli na naszą stronę, ruszyła grupa, która miała podpalić budynki. Tymczasem Niemcy zaczęli się ruszać i odezwały się pierwsze bliskie strzały. Podpalenie okazało się nie tak proste jak nam się w pierwszej chwili zdawało, więc kilku z nas dostało jeszcze polecenie wsparcia tych co "pracowali" po drugiej stronie ulicy. Każdy z bronią i czterema butelkami z benzyną przeskakiwał ulicę i brał się za robotę.
         Pamiętam wielki pokój na pierwszym czy drugim piętrze, w którym znajdował się fortepian z otwartą klapą oraz biblioteka. Wrzuciliśmy do fortepianu kilka książek, inne rozrzuciliśmy po pokoju. Struny jęknęły, kiedy we wnętrze fortepianu padła butelka zapalająca i wnętrze jego wypełniły płomienie. Było to tak surrealistyczne, że nie mogłem oderwać od tego oczu i dopiero seria z peemu puszczona w okna przez Niemców kazała nam się wycofać w głąb mieszkania i rzucić do tamtego pokoju kolejnych kilka butelek, zamieniając go w wielkie palenisko.
         Nasza grupka wycofała się z parzystej strony Wspólnej pod słaby ostrzałem z bunkra Frontleitschtelle. Ale kolegom, którzy zostali jeszcze po tamtej stronie Wspólnej trzeba było podesłać jeszcze samozapalających butelek. Zadanie to, wobec natężającego się ostrzału, stawało się bardzo niebezpieczne.
         Przeniesienia specjalnego pasa z butelkami zapalającymi podjął się na ochotnika Tolek Brinkenhoff "Sas". Wziął też ze sobą dodatkowo kilka butelek w torbie. Gdyby jedna z nich pękła lub gdyby trafił ją jakiś pocisk, zmieniłby się on w wielką pochodnię. Miał chyba tego świadomość, bo poruszał się bardzo wolno i podziwiałem jego spokój. Wolno zszedł po drabinie i skulony przeszedł ulicę, poruszając się jak na zwolnionym filmie. Kiedy był po drugiej stronie i odbierano jego ładunek, odetchnęliśmy wszyscy z ulgą.
         Resztki naszych wycofały się z parzystej strony ulicy Wspólnej już pod dość silnym ostrzałem, odgryzając się patrolom niemieckim wchodzącym od strony Barbary. Ale domy płonęły i nie było szans by Niemcy mogli je ugasić. Spalenie tych domów dało nam przez tydzień a może nawet i dłużej całkowity spokój. Nikt nie mógł nawet marzyć o przeprowadzeniu ataku przez te rozpalone zgliszcza. Później jednak Niemcy rozpoczęli ostrzeliwanie naszych pozycji z broni maszynowej ze stanowisk usytuowanych w gruzach. Znajdowali miejsca, przez które mogli zajrzeć w nasze pozycje i tam budowali "leże" dla strzelca z kaemem, który puszczał serię jeśli zauważył jakiś ruch.
         Jurek Rencki, który od czasu "X-1" bardzo zapalił się do wszelkich prac pirotechnicznych wpadł na pomysł by zaminować a następnie wysadzić jedną ścianę w gruzach naprzeciwko tak, by padła na stanowisko niemieckiego kaemu i zabiła załogę. Byliśmy bardzo podnieceni tym pomysłem i ciągnęliśmy przewody elektryczne, zakładaliśmy spłonki a materiał wybuchowy stanowiły oczywiście rozbrojone przeze nas t. j. mnie i Jurka pociski moździerzowe oraz posiadany jeszcze z konspiracyjnych zapasów plastik. Niestety coś nie zadziałało i założone miny nie wybuchły.

Pluton "Polnego" w walkach w Śródmieściu
1- ulica Polna 52 m 14. Miejsce powrotu oddziału "Polnego"; 2 - pałacyk przy ulicy Śniadeckich, kwatera KGL AK; 3 - niemiecki szpital wojskowy ewakuowany w pierwszych dniach Powstania; 4 - barykada u wylotu ulicy 6 Sierpnia na plac Zbawiciela, chwilowe stanowisko żołnierzy "Polnego" 3 sierpnia 1944; 5 - barykada u wylotu ulicy Lwowskiej na Plac Politechniki rozbudowana i obsadzona przez żołnierzy "Polnego"; 6 - ulica Lwowska 1, kwatera oddziału "Polnego" w dniach 4-13 sierpnia; 7 - przejście między domami Polna 50-52, barykada broniona przez żołnierzy "Polnego"; 8 - ulica Koszykowa 55, gmach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, kwatera zgrupowania "Golski"; 9 - bunkier przeciwlotniczy, miejsce schronienia się Niemców 12 sierpnia; 10- ulica Hoża 62, kwatera dowództwa kompanii lotniczej "Jura"; 11 - ulica Wspólna 61, kwatera plutonu "Polnego" od 13 sierpnia; 12 - miejsce samotnego wypadu Jerzego Renckiego po porzucony karabin; 13 - ulica Wspólna 59, kwatera plutonu "Aleksandra"; 14 - Aleje Jerozolimskie, miejsce przeskoku pod niemieckim ostrzałem, droga patroli żywnościowych po jęczmień do browaru Haberbuscha na ulicy Żelaznej; 15 - Politechnika, teren, który w czasie walk przechodził z rąk do rąk.

         Sytuacja robiła się coraz trudniejsza i coraz bardziej beznadziejna. Krążyły przeróżne plotki o tym co się dzieje za Wisłą, gdzie byli bolszewicy. Zrzuty alianckie nie były więcej robione, a wielka "parada" Amerykanów więcej broni dała Niemcom niż nam. Mówiło się o jakiś rozmowach i porozumieniach między dowództwem naszym a tymi tam za Wisłą. Z dachu naszej oficyny obserwowaliśmy walki powietrzne myśliwców radzieckich z Messerschmittami. Jaków nie widziałem tylko amerykańskie "Aircobry" i Brevstar "Bufflo". Były też nieliczne brytyjskie "Hurricany".
         Nocami nad miastem latały kukuruźniki. Nadlatywały planując bez silnika i zrzucały w workach zaopatrzenie. Były tam suchary, jakieś konserwy oraz broń i amunicja. Wiele tego materiału niszczyło się przy upadku, ale to tych tam co zrzucali nie obchodziło. Samolot po zrzuceniu ładunku zapalał silnik i terkocząc ulatywał za Wisłę goniony strzałami z niemieckich stanowisk.
         Dzięki spaleniu domów po przeciwnej stronie ulicy mieliśmy spokój. Nasze pozycje były zbyt blisko położone niemieckich, tak że nie strzelano do nas "pospiesznymi" czyli pociskami z moździerza 600 mm, które ważyły koło tony, ani też nie bombardowano z powietrza. Również Nebelwerfer'y czyli tzw. "szafy" lub "krowy" nie strzelały do nas a reszta nie była już dla nas groźna. Niemniej mieliśmy wszyscy świadomość zbliżającego się końca. Któregoś dnia, jak głosiła plotka, pojawił się na odcinku radziecki obserwator artyleryjski. Podobno mogliśmy dostać wsparcie artyleryjskie, ale nigdy to nie nastąpiło.
         W drugiej połowie września mieliśmy małą uroczystość w plutonie. Janek "Polny", Zosia Biernacka, Tolek Brinkenhoff, Antek Radwan, Jurek Rencki i ja otrzymaliśmy Krzyże Walecznych a ponadto Antek, Tolek, Jurek i ja zostaliśmy awansowani do stopnia plutonowych i przyznano nam tytuły podchorążych lotnictwa, a "Polnego" awansowano na porucznika.
         Po upadku Starówki a następnie Powiśla pojawili się u nas koledzy z gimnazjum i 16 WDH. Byli to Jurek Sikorski "Sikston" i Andrzej (?) Siwiec. Nie przyszli oczywiście do nas ale do naszych dziewczyn, gdyż Maryna miała się ku Siwcowi i vice versa. Ich zjawienie się przyniosło nam jednak konkretny sygnał kurczenia się bronionego przez nas obszaru i tego, że zbyt długo się już nie utrzymamy.
         Nie pamiętam jakie robiliśmy plany, ale nie myśleliśmy o poddaniu wiedząc, że równa się to śmierci. Raczej zastanawiano się jak przebić się lub przejść kanałami do Wisły i dalej na drugą stronę, czy też przedostać się w jakiś sposób za Warszawę. To ostanie było w naszym plutonie dość często dyskutowane, gdyż wiedzieliśmy, że "Lawa" z oddziałem jest w Kampinosie i walczy. Te wiadomości mieliśmy z KGL-u, były więc pewne.
         Upadające Powiśle, Żoliborz, a na końcu Mokotów zwiastowały koniec powstania. Pierwsze dni zawieszenia broni dla rozmów kapitulacyjnych były pełne nadziei i niepokoju, tym bardziej że każdej nocy następowała kanonada, tak jakby Niemcy chcieli nam przypomnieć, że w razie czego zgniotą nas w tych gruzach.
         Zawieszenie broni i wiadomość o wyjściu do niewoli na prawach konwencji genewskiej nie było przyjęte entuzjastycznie , ale przerwało nastrój panującej beznadziei. Równocześnie powiadomiono nas pięciu t. j. Artura Wodę, Antka Radwana, Tolka Brinkenhoffa, Jurka Renckiego i mnie, że zostajemy awansowani do stopnia podporuczników czasu wojny. Była to decyzja d-cy lotnictwa, który chciał nas uchronić przed wywiezieniem do Stalagu i skierowaniem do ciężkich prac fizycznych. Było to dla nas wielkie wyróżnienie i czuliśmy się z tego powodu bardzo dumni. W przeddzień wymarszu do niewoli poszedłem pożegnać się z rodzicami, z którymi przez całe powstanie byłem w stałym kontakcie.
         Przedostatniego dnia wieczorem postanowiliśmy nie oddawać Niemcom naszych stenów i najlepszych pistoletów, między innymi i tych zdobytych jeszcze przed powstaniem. Do starej skrzyni po amunicji do moździerza włożyliśmy wszystko to co uważaliśmy, że nie powinno dostać się w ręce wroga, a samą skrzynię uzbroiliśmy w minę tak skonstruowaną, ze ten kto ją otworzy, wyleci razem z nią w powietrze. Następnie obwinęliśmy ją w jakieś szmaty posmarowane smarem czy czymś podobnym i zakopaliśmy w jednej piwnicy domu przy ulicy Wspólnej 61. Ten moment zakopania broni był dla mnie zamknięciem powstania, a ta skrzynia jak trumna zakopywana w ziemi w warszawskiej piwnicy, pochowaniem całej epoki.
         Przed samym upadkiem powstania z żywnością było już skąpo i żywiliśmy się tylko tym cholernym jęczmieniem bez omasty. Szczęśliwie w plutonie mieliśmy "zaszabrowany" gdzieś cukier i rodzynki. Tych ostatnich mało kto doceniał, więc korzystałem jak mogłem. Wymieniałem też papierosy na jedzenie, bo ratowałem się samosiejką, którą paliłem w znalezionej w jakimś mieszkaniu fajce. Cukier był racjonowany i wolno go było używać tylko do herbaty czy też kawy zbożowej. Już nie pamiętam kto słodził sobie tak, że z napoju robił się syrop i Janek "Polny" musiał określić maksymalną ilość cukru na szklankę.
         Tuż przed kapitulacją koledzy od "Aleksandra" ukradli i zarżnęli kozę, która była w dowództwie. Normalnie dawała mleko dla dzieci, ale.. na wojnie jak na wojnie. Ojciec mój zawsze opowiadał, że w Legionach było takie powiedzonko: "Nie będziesz brał, nie będziesz miał, nie będziesz kradł, nie będziesz jadł." No a my byliśmy głodni. By nie było dużej "draki" zaprosiliśmy na pożegnalną kolację "Jura", "Inżyniera" i "Steca" - czyli samo dowództwo kompanii. Byli zaskoczeni, skąd mamy mięso, bo żadnej żywizny już nie było. Po kolacji powiedzieliśmy im, że to kompanijna koza. "Jur" naurągał nam, ale cóż miał robić - sam zjadł.
         W dniu wymarszu kompania ustawiła się plutonami na ul. Hożej i z uzbrojeniem jakie posiadała ruszyła ulicami ku placowi Politechniki. Przed nami otwierała się wielka niewiadoma.

Marek Tadeusz Nowakowski

Marek Tadeusz Nowakowski, ur. 01.04.1926 r. w Warszawie ppor. czasu wojny Armii Krajowej ps. "Abba" Oddział Osłonowy Komendy Głównej Lotnictwa AK - kompania "Lawy" nr jen. 102331

Copyright © 2007 Maciej Janaszek-Seydlitz. Wszelkie prawa zastrzeżone.