Transport ziarna z browaru Haberbuscha

         U nas na placówce oczywiście nie można było zapalić żadnego ogniska. Niemcy od razu zorientowaliby się, gdzie jesteśmy. Siedzieliśmy na posterunkach możliwie jak najbardziej cicho. Pełniący dyżury pilnowali cały czas aby Niemcy niepostrzeżenie nie wykonali jakiegoś manewru. U Jarnuszkiewicza była olbrzymia brama wejściowa. W bramie cały czas stała warta i nasłuchiwała co się dzieje po drugiej stronie ulicy.
         Na terenie fabryki były pompy. Dzięki temu można się było napić wody i umyć się. Pomiędzy dyżurami można się było przespać na słomie leżącej w parterowych pomieszczeniach. Oczywiście żołnierze spali w ubraniach, gotowi w każdej chwili do akcji.
         W Śródmieściu do palenia był węgiel. Były nim opalane kotły, w których gotowane jedzenie. Używano również brykietów i drewna z rozbitych domów, którego było pod dostatkiem w okolicy. W gruzach leżały okiennice, ramy okienne, fotele itp. Ulica Pańska była prawie całkowicie zniszczona. Na dom stojący naprzeciwko tego, w którym mieszkałam, spadła krowa, rujnując go całkowicie. W czasie wybuchu zginęło dużo osób.
         Jak już wcześniej wspomniałam, nasze zgrupowanie składało się głównie z ochotników. Grupa była bardzo zróżnicowana, choć w większości byli to ludzie bardzo młodzi. Nie było żadnych problemów narodowościowych ani religijnych. Wszyscy byli jednakowo traktowani przez dowódców i kolegów. Nasz dowódca mówił, że wszyscy są jego jedynymi dziećmi. W naszej grupie walczyło kilku Żydów z grupy wyzwolonej na początku sierpnia na Gęsiówce. Walczyli z nami do końca. Ci, którzy poszli do niewoli, byli w obozie chronieni przez innych kolegów.
         Kilka lat temu Gazeta Wyborcza opublikowała artykuł, w którym stwierdzono że w czasie powstania na naszym terenie powstańcy zabijali Żydów. Prawda była nieco inna. Na jednej z ulic ściana domu przylegała bezpośrednio do terenu byłego getta. Był tam Żyd, który często przychodził do naszych placówek. Częstował chłopców cukierkami, wypytywał jak liczni jesteśmy, jaką mamy broń, co planujemy w najbliższym czasie. Z zawodu był krawcem. Miał w domu, o którym mówiłam, pomieszczenie gdzie między innymi stała duża szafa wypełniona ubraniami. Jak się później okazało w szafie tej była otwierana tylna ścianka, przez którą i przez wybity w ścianie otwór krawiec przedostawał się z naszych pozycji na teren zajęty przez Niemców. Przekazywał im informacje na nasz temat uzyskane od naiwnych chłopców. Na skutek jego donosów zginęło paru naszych żołnierzy.
         Po ujawnieniu prawdziwego oblicza szpiega został on osądzony przez sąd polowy i skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano. Nie było to zabicie człowieka narodowości żydowskiej ale likwidacja groźnego konfidenta niemieckiego. Nie wiem co powodowała działaniami tego Żyda. Na co liczył, przecież w tym czasie doskonale już wiedział jak Niemcy zachowywali się wobec Żydów.
         Pod koniec powstania ewakuowaliśmy z naszego terenu ludność cywilną. W piwnicach żyły matki z dziećmi, czasami staruszkowie, którzy nie mieli ani wody ani możliwości gotowania. Nie byli oni w stanie przetrwać w tych warunkach, choć w piwnicach było w miarę bezpiecznie.
         Początkowo ludność cywilna była nastawiona wręcz entuzjastycznie do powstańców, chętnie im pomagała. W miarę trwania walk postawa ta zaczęła się zmieniać. Umęczeni cywile nie mieli co jeść, nie mieli gdzie spać. Byli coraz bardziej niechętni, potem wręcz wrodzy. Zaczęli wyklinać żołnierzy: "Co wyście najlepszego zrobili. Do czego to doszło!" Czuliśmy się głupio, przecież nie byliśmy winni, walczyliśmy o wyzwolenie miasta.

         Wspomina mieszkanka Warszawy, która w czasie powstania była małą dziewczynką:
         Przeżyłam powstanie jako 9-letnie dziecko na Grzybowskiej róg Wroniej. Była tam barykada i silny ostrzał. Myśmy mieszkali na Grzybowskiej po lewej stronie, dosłownie na rogu Wroniej w dużym domu. Teraz po nim nie ma śladu, jest chyba na jego miejscu jakiś skwer. Barykada była zbudowana w poprzek ulicy. Ludność cywilna zgromadziła się w schronach, na które wykorzystano magazyny browaru Haberbuscha. Magazyny browaru i duże domy były usytuowane po prawej stronie ulicy Grzybowskiej. W magazynach chłodniach na podłodze były umieszczone sienniki i tam nocowali cywile. Żywność otrzymywano z browaru. Grupy dzieci biegały tam i przynosiły kaszę i cukier.
         Miałam młodszą, półtoraroczną siostrę. Ojciec zdobywał dla nie trochę koziego mleka. Przy ulicy kolejowej, z drugiej strony dworca kolejowego pasły się kozy. Były tam jakieś małe domki i działki. Teraz są tam w dalszym ciągu jakieś chaszcze. Ojciec przedzierał się w to miejsce aby zdobyć trochę mleka dla malucha. Podobnie czynili inni ludzie. Kiedyś pan redaktor Budrewicz pytany jakiego pomnika nie ma jeszcze w Warszawie powiedział, że nie ma pomnika kozy. Te kozy ocaliły życie wielu warszawskich dzieci.
         Gdy milkły strzały dzieci biegały. Wyskakiwały ze schronów i biegały z jednej strony ulicy na drugą. Nie pomagały ostrzeżenia rodziców. Musiały jakoś wyładować swoją energię. Czasami zdobywały trochę jedzenia z opustoszałych mieszkań. Nieraz powstańcy prosili je aby przekazały jakąś wiadomość do sąsiedniej placówki. Ulubionym zajęciem było pokonywanie podziemnych przejść. Między domami były poprzebijane otwory i można było daleko dojść, nawet do Żelaznej. I dzieci biegały tamtędy.
         W okolicy dworca Zachodniego były stanowiska niemieckiej artylerii. Pamiętam do dziś okropne wrażenie gdy zaczynał się ostrzał. Wszyscy kryli się gdzie kto mógł. Jeden z wybuchów zniszczył całkowicie naszą kuchnię polową na podwórku, gdzie można było ugotować coś ciepłego, nie codziennie, okazjonalnie. Pocisk zniszczył ją całkowicie, kasza przepadła.

Kuchnia polowa

         Byliśmy w schronie do 17 sierpnia 1944 r. 14 lub 15 sierpnia runął dom, potem zapaliły się magazyny Haberbuscha. To było coś okropnego. Powstańcy wycofali się. Niemcy wygnali wszystkich z okolic barykady, ze schronów z piwnic. Spędzili w jedno miejsce dużą grupę ludzi. Mężczyzn oddzielili, mieli być od razu rozstrzelani przy barykadzie. Między innymi w tej grupie znalazł się mój ojciec.
         Kobiety i dzieci poszły pieszo na Wolę do kościoła św. Wojciecha, mężczyźni zostali. Jest takie zdjęcie, na którym widać wielki tłum idących ludzi. W pochodzie nie ma w ogóle mężczyzn. Niektórzy zastanawiali się dlaczego tak to wyglądało. Być może jest to zdjęcie naszej grupy.

Kościół św. Wojciecha

         Na drugi dzień rano dotarli do kościoła św. Wojciecha nasi mężczyźni. Jak się okazało wśród zatrzymanych był ktoś dobrze mówiący po niemiecku. Udało mu się wytłumaczyć oficerowi niemieckiemu, że są niewinnymi cywilami. Ten wstrzymał działania Ukraińców (jak nazywali ich ludzie) wchodzących w skład oddziałów niemieckich.
         Potem wszystkich razem pognano pieszo do Pruszkowa. W zatłoczonych halach w Pruszkowie każdy szukał sobie odrobiny miejsca na betonowej podłodze aby się położyć. W Pruszkowie byliśmy 5 dni. Codziennie były selekcje. Wyrzucano wszystkich z baraków, młodych mężczyzn i młode kobiety wywożono. Mój ojciec został wywieziony do obozu pracy pod Lipskiem. Nas wywieźli wagonami na wieś w łowickiem. Tam dostaliśmy przydział do miejscowego chłopa. Uchodźcy z Warszawy dostali przydziały do różnych domów, kartki na chleb i przestano się nami zajmować. Miejscowi gospodarze serdecznie się nami zajęli. Mama moja w międzyczasie ciężko się pochorowała. Jedliśmy ciągle zupę z dyni, której do dziś nie znoszę. Stamtąd po pewnym czasie wróciliśmy bliżej Warszawy, do Żyrardowa.

         Ludność cywilna ewakuowana pod koniec powstania trafiła na Powiśle. Tam też było ciężko, ale mimo wszystko łatwiej było przeżyć niż u nas. Później tak jak cywile z innych dzielnic warszawskich trafili do obozu w Pruszkowie. Na naszym terenie zrobiło się pusto. Zostało tylko wojsko. Przedzierając się przez gruzy opustoszałych ulic widziało się tylko podpalone przez krowy budynki. Czasami przechodząc przez całą ulicę nie spotkało się żywego człowieka.
         Nas ciągle ubywało. Zostaliśmy przesunięci na ul. Królewską przy Zielnej. Nasze miejsce zajął inny oddział. Było to dosłownie kilka dni przed zakończeniem powstania. Otrzymaliśmy tam kwaterę w niewielkiej willi. Tam zastała nas kapitulacja. Nasze oddziały do kapitulacji zbierały się w rejonie ulicy Twardej. Były też wyznaczone rejony kapitulacji w innych częściach miasta.
         Dowództwo wydało rozkaz aby młodzież, która nie miała 16 lat mogła wyjść z Warszawy z ludnością cywilną. Starsze roczniki szły do obozów jenieckich: żołnierze do stalagów, oficerowie do oflagów.
         Zgodnie z zaleceniem dowództwa ja wraz z koleżanką poszłam z ludnością cywilną do obozu w Ursusie. Hale obozu przejściowego w Pruszkowie były już przepełnione, w związku z czym utworzono analogiczny obóz w Ursusie. Fakt ten jest mniej znany, wielu ludzi myśli, że obóz przejściowy dla wypędzonych z Warszawy był tylko w Pruszkowie. Zachowało mi się jeszcze zaświadczenie o moim pobycie w obozie przejściowym Ursus, z ogromną niemiecką pieczęcią.

    

Zaświadczenie z obozu w Ursusie

         W obozie działała komisja lekarska, w skład której wchodzili również lekarze działający w konspiracji. Wychwytywali oni w miarę możliwości młodzież i dawali chłopcom i dziewczętom zaświadczenia o fatalnym stanie zdrowia dyskwalifikującym ich jako zdolnych do pracy przymusowej. Posiadaczy takich zaświadczeń wypuszczano z obozu. Ja z koleżanką stanęliśmy przed taką komisją i otrzymałyśmy zaświadczenia, że jesteśmy ciężko chore na tyfus i musimy być natychmiast zwolnione z obozu.
         Ciemną nocą, doskonale to pamiętam, otwarły się przed nami wielkie wrota, przez które przejeżdżały wagony kolejowe, i znalazłyśmy się na zewnątrz. Zupełnie nie orientowałem się gdzie jesteśmy. Nie znałam okolic Pruszkowa i Ursusa. Wprawdzie niedaleko stąd, w Komorowie, przed wojną rodzice mieli willę, ale nie bardzo wiedziałam jak tam dotrzeć. Ruszyłyśmy do przodu po torach kolejowych. Wyszłyśmy po torach z Pruszkowa i ruszyłyśmy w zupełnych ciemnościach naprzód.
         Po pewnym czasie zorientowałam się, że jesteśmy na granicy Komorowa. Jakoś dotarłyśmy do domu rodziców. Zastałam tam swoją kuzynkę. Po pewnym czasie dotarła tam jeszcze dalsza część rodziny, młodzieży, która różnymi drogami dotarła do Komorowa. Dotarła tam również mama. Jej udało się również, dzięki konspiracyjnym kontaktom, wydostać z obozu w Ursusie. W czasie powstania nie miałam z nią praktycznie żadnego kontaktu. Raz tylko dowódca mojego oddziału po spotkaniu z dowódcą oddziału, gdzie służyła moja matka, przekazał informację że u mnie wszystko w porządku i podobną wiadomość otrzymałam zwrotnie.
         Losy innych młodych ludzi z naszej grupy potoczyły się różnie. Część koleżanek trafiła do Oświęcimia, a właściwie do Birkenau. Inni zostali wywiezieni transportami za Kraków gdzie były obozy przejściowe, z których kierowano ludzi do pracy u polskich rolników.
         Na jesieni 1945 r. do Komorowa dotarł ojciec, który został z Buchenwaldu oswobodzony przez Amerykanów. Ocaleni więźniowie byli w tak kiepskim stanie, że Amerykanie postanowili przetrzymać ich przez pewien czas w celu podleczenia i regeneracji sił. Ojciec wrócił z tak pełną twarzą, że matka gdy go zobaczyła w drzwiach, zemdlała. Nie przypuszczała, że tak może wyglądać więzień obozu koncentracyjnego, myślała że to jakaś zjawa. Od wielu miesięcy nie otrzymaliśmy od niego żadnej wiadomości, nie wiedzieliśmy czy w ogóle żyje.
         18 stycznia 1945 r., następnego dnia po wyzwoleniu Warszawy, ruszyłam wraz z kolegami do miasta. Szliśmy torami kolejki WKD. Warszawa jeszcze się paliła. Torami doszliśmy do Placu Zawiszy. Dalej ulica tonęła w gruzach.

    

Jolanta Kolczyńska w ruinach ul. Świętokrzyska r. Wielkiej 1945 r.

         W Alejach Jerozolimskich wszystkie domy aż do Placu Starynkiewicza płonęły. Po zwałach gruzów dotarliśmy do Placu Grzybowskiego. Było to jedno wielkie rumowisko, kościół, wszystkie budynki zwalone.

W głębi ruiny kościoła św. Zbawiciela

         Rosjanie krzyczeli: "Nie wolno iść, miny. Trzeba uważać". My jednak musieliśmy zobaczyć jak wygląda nasza dzielnica. Kolega miał aparat fotograficzny i zrobił kilka zdjęć. Wyglądało to strasznie, jedna kupa gruzów.

Inny fragment Śródmieścia

         Miałam wtedy 16 lat i 2 miesiące. O zmroku wróciliśmy do Komorowa.
         W Komorowie siostry Szachtmajer podjęły działalność szkolną. Wynajęły budynek i już w styczniu 1945 r. słynna szkoła reaktywowała zajęcia. Podjęłam naukę przerwaną przez wybuch powstania. W 1947 roku otrzymałam świadectwo dojrzałości. W 1948 r. szkoła została zamknięta a warszawska jej siedziba odebrana właścicielkom na mocy dekretu Bieruta. Do chwili obecnej toczy się walka Fundacji i byłych wychowanek o odzyskanie własności sióstr Szachtmajer.
         W 1947 roku wróciliśmy na stałe z Komorowa do Warszawy. Ojciec pracował jako ekonomista. Otrzymaliśmy mieszkanie w nowo wybudowanym budynku Państwowej Centrali Handlowej przy pl. Unii Lubelskiej. Mieszkałam tam przez 17 lat. Było to ładne 2 poziomowe mieszkanie na 5 i 6 piętrze z wewnętrznymi schodami. Matka miała tam pracownię malarską. Ukończyła Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie w 1939 r. Uczelnia mieściła się wówczas na Wybrzeżu Kosciuszkowskim róg Tamki.

Gabriela Zawadzka przy sztalugach

         Bezpośrednio po zakończeniu powstania ustaliliśmy w grupie naszej młodzieży, że nie będziemy ujawniać naszej działalności powstańczej. Oficjalnie powiedzieliśmy o tym dopiero w latach siedemdziesiątych, gdy była możliwość zdobycia uprawnień kombatanckich. W trakcie weryfikacji trzeba było wtedy uzyskać zaświadczenie osób, z którymi było się w bezpośrednim kontakcie w trakcie powstania w "Chrobrym II".
         Należy pamiętać, że w czasie powstania miałam 16 lat. Represje dotyczyły zwykle raczej osób starszych. Moja matka była aresztowana i przesłuchiwana na ul. Rakowieckiej. Po takiej wizycie surowo nakazała mi zniszczenie mojej legitymacji AK, którą wyniosłam z Powstania. Było to w roku 1947. Akurat otrzymaliśmy wtedy mieszkanie. Proponowałam, że ukryję legitymację, na przykład podnosząc jedną z klepek podłogowych. Matka stanowczo się sprzeciwiła: "Nie zgadzam się, ty nie wiesz co oni wyprawiają". Była przerażona po tym co widziała na Rakowieckiej w czasie przesłuchiwania. Tak więc moja akowska legitymacja została zniszczona, nie doczekała dzisiejszych czasów.

Jolanta Kolczyńska

Jolanta Zawadzka-Kolczyńska z d. Zawadzka ur. 16.11.1928 w Warszawie żołnierz AK, łączniczka, pseudonim "Klara" 6 kompania "Jeremiego" zgrupowanie AK "Chrobry II"

         Autorka wspomnień posiada wiele odznaczeń m.in.: Medal Wojska (1948 Londyn); Srebrny Krzyż Zasługi (1975); Medal zwycięstwa i Wolności (1976); Krzyż Powstańczy (1982); Krzyż Partyzancki (1983); Krzyż AK (1984 Londyn); Krzyż Kawalerski Polonia Restituta (1982); Medal za Warszawę (1985); Krzyż Oficerski Polonia Restituta (1999). W 2004 r. Jolanta Kolczyńska została odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski - Polonia Restituta.
         Jolanta Kolczyńska została również odznaczona dwoma odznaczeniami francuskiego ruchu oporu: Croix Commemorative ZUPRO (1959) i Medaille de Reconnaissance (1979).

    

Odznaczenia francuskiego ruchu oporu

redakcja: Maciej Janaszek-Seydlitz

Copyright © 2008 Maciej Janaszek-Seydlitz. Wszelkie prawa zastrzeżone.