Droga z rannym "Stasiukiem" przez ruiny banku (fot. Maria-Tadeusz Gancarczyk 1946)

         W bramie na Hipotecznej odnajdujemy "Adama" i dwóch pozostawionych tu Żydów. Dalszą drogę odbywamy we wzmocnionym składzie.
         Przy jakimś przejściu natykam się na biegnącą w przeciwnym kierunku koleżankę z gimnazjum Halinę Dalicką. W przelocie dowiaduję się, że jako łączniczka, utrzymuje stały kontakt ze Śródmieściem. Widziała na Kruczej moje dwie przyjaciółki: Wandę Manczarską i Stasię Witkowską. W pośpiechu zdołała mi tylko przekazać, że są całe i zdrowe. Wdzięczna jej jestem za te bardzo skąpe, ale jakże ważne wiadomości.
         "Stasiuka" tak jak Edka odstawiamy do "papierni" w ministerstwie.
         Nieludzko zmęczona, postanawiam choć trochę wytchnąć. Wlokę się noga za nogą, potykając na nierównej drodze, do naszego szpitalika na Podwalu 19. Marzę o spłukaniu zimną wodą rozpalonej twarzy, lepkiej od potu, szarej od pyłu i sadzy. Pokaleczone nogi pieką niemiłosiernie. Obolałe ręce mam chyba powyrywane z "zawiasów".
         Nasz szpitalik mieści się w suterynie nowoczesnej, stosunkowo mało zniszczonej kamienicy. Z niewielkiego korytarzyka wchodzi się na lewo do kuchenki, a na wprost do obszernego pomieszczenia, stanowiącego izbę chorych. Wprawdzie jest tu duszno i ciemnawo na skutek szczelnie zatkanych okien, ale jednoczenie czysto, schludnie i spokojnie. Ranni poukładani przeważnie na podłodze na materacach zasłanych czystą pościelą. Sprawy zaopatrzenia szpitalika wzięła na siebie mieszkanka tego domu. "Kameleon" (Irena NN), osoba niesłychanie zapobiegliwa i sprytna. Z dziewcząt można tu spotkać zawsze "Lidkę" (Lidia Buczek), "Wisię" (Jadwiga Konopacka-Klimaszewska), "Grubą Zosię", "Iskrę", często "Irenę" i "Belę", te z większym stażem pielęgniarskim.

         Chłopcy są spragnieni wiadomości. O tym, jaka jest sytuacja ogólna, kto zginął tej nocy, wiedzą już od kolegów, którzy brali udział w przebiciu; niepokoją się natomiast o los rannych. Opowiadam im o naszej przeprawie po "Kańskiego" i "Stasiuka". Przychodzi mi to z trudnością. Nie mogę opanować drżenia głosu, rozklekotanych nerwów, nieludzkiego wprost zmęczenia. Widzą to. "Nietyksza" namawia, żeby się u nich "zadekować" i przespać, inaczej przydzielą mnie znów do jakiejś akcji.
         Układam się na brzeżku materaca u ich nóg, starając się zająć jak najmniej miejsca, zwinięta w kłębek z punktu zasypiam.
         Budzi mnie nagle donośny, krzykliwy głos "Kameleona":
         - "Do czego to podobne, aby sanitariuszka przychodziła tutaj się przesypiać, przecież to tylko szpital!"
         Półprzytomna dopiero po chwili łapię sens zdania. Chłopcy są oburzeni, stają w mojej obronie, zatrzymują. Nie czuję zażenowania, ale jest mi bardzo przykro. Z trudem hamując łzy wychodzę.

         Dowiaduję się, że jestem poszukiwana jako jedna z nielicznych znająca drogę na Bielańską, miejsca dzisiejszej nocnej akcji. Dowódca naszego batalionu "Trzaska" oraz jego adiutant "Leszek" (Zbigniew Popowicz) dotychczas nie powrócili. Nie widziano ich ani wśród rannych, ani zabitych. W piekle dzisiejszego natarcia, w zamęcie gwałtownego, dziesiątkującego ognia, nikt nie zauważył, co się z nimi stało. Przepadli. A nuż ranni, niezauważeni przez nikogo, gdzieś w ruinach, oczekują pomocy? Nie ma chwili do stracenia.
         Razem z "Halą" i "Ireną", zaopatrzone w parę noszy i apteczki, wyruszamy na poszukiwanie znaną mi drogą w kierunku Bielańskiej. Ruinami biblioteki Załuskich dochodzimy na tyły dawnego ratusza. Wszędzie cicho i głucho. Nie ma żadnych oddziałów powstańczych w pobliżu, przynajmniej w zasięgu naszego wzroku, nie ma placówki, na którą natknęłyśmy się jeszcze przed południem. To nas trochę dezorientuje i niepokoi. Z każdego załomu muru mogą wyskoczyć na nas Niemcy. Nie mamy pojęcia gdzie się znajdują. Po cichu i ostrożnie penetrujemy najbliższe ruiny ratusza i sąsiednich domów.
         U wylotu Daniłowiczowskiej na Bielańską widać leżące zwłoki. Z tej odległości trudno poznać, czy to akurat ci, których szukamy. Wydaje nam się, że żadne nie mają postaci tak charakterystycznej dla "Trzaski". Korci nas jednak, aby to sprawdzić w stu procentach. Miejsce, w którym leżą jest całkowicie odsłonięte, stanowi doskonale pole ostrzału. A może by tak zdecydować się na oficjalne wyjście z płachtą czerwonego krzyża? Mamy niejakie wątpliwości czy Niemcy, mimo wszystko, nie puszczą w nas serii? Zresztą leżący nie dają żadnych oznak życia. To już trupy. Dochodzimy do wniosku, że w tym wypadku po prostu nie wolno ryzykować. Zawracamy z niczym.
         Dopiero następnego dnia dojdzie nas wiadomość, że "Trzaska", razem z oddziałem "Zośki", przebił się do Śródmieścia, jego zaś adiutant "Leszek" zginął w czasie skoku już niedaleko Królewskiej.

         1.IX.1944
         Po nieudanej akcji przebicia do Śródmieścia, wobec beznadziejnej sytuacji na Starówce, dowództwo Armii Krajowej wydaje rozkaz wycofania ze Starego Miasta oddziałów powstańczych kanałami do Śródmieścia i na Żoliborz. Ewakuacji podlegają również lżej ranni, mogący jako tako iść o własnych siłach, lub z pomocą sanitariuszek oraz służba sanitarna oddziałów. Ludność cywilna i ciężko ranni pozostają. Ci ostatni na ogół bez żadnej opieki. Chyba, że koleżanki - sanitariuszki dobrowolnie, a często i wbrew rozkazowi dowódcy, zdecydowały się pozostać razem z nimi. W szpitalu na Długiej i Miodowej również zostaje część personelu.
         Ciężko rannych, nie mogących się poruszać, takich których trzeba by nieść na noszach, postanowiono zostawić na Starym Mieście. Po prostu nie ma możliwości transportu ich kanałami.
         Cały dzień trwają przygotowania do wymarszu. Sanitariuszki zakładają nowe opatrunki, rozdzielają niezbędne zastrzyki zarówno tym co pozostają, jak i tym, którzy mają być ewakuowani. Niektórych trzeba przebandażować, zlikwidować zbyt sterczące "szyny", aby mogli zmieścić się w kanale.
         Jeśli chodzi o oddział wigierski, przed samym odejściem kanałami została przeprowadzona selekcja rannych. Lekarz z pielęgniarka obchodzili punkty sanitarne i kwalifikowali tych, którzy mogli być zabrani. Zdarzało się, że pewni koledzy byli zakwalifikowani do pozostania, niemniej sanitariuszki na własną odpowiedzialność zabierają ich do kanałów.
         Większość rannych pragnie opuścić Starówkę. Nie dowierzają Niemcom, zwlekają się z łóżek nawet ci, co ledwo trzymają się na nogach. Łudzą się, że dadzą radę iść, Dadzą radę... o ile sanitariuszka podeprze, pociągnie, albo i zarzuci na plecy, jak będzie trzeba. Edka "Kańskiego", osłabionego upływem krwi po niedawnych zranieniach, zabierają do kanału ze szpitala na Długiej 7 na swoją odpowiedzialność "Justyna" i "Krystyna" ratując mu tym życie. Edek jest ranny w czasie przebicia. To są świeże rany, z tym że są to rany odłamkowe, bez poważniejszych urazów. "Kański" ma jednak ogromny upływ krwi i jest zupełnie bez sił. Droga kanałami jest bardzo ciężka i uciążliwa. Chwilami trzeba chłopaka przenosić na własnych plecach, mdleje szereg razy po drodze. Ale jakoś udaje im się Edka dotaszczyć do Śródmieścia.
         "Nietyksza" ma 39° gorączki i zgangrenowaną rękę. W ostatniej chwili decyduje się na przejście. Doprowadzam go do włazu: Wlecze nogi z trudnością. Przystaje od czasu do czasu. Łapie oddech. Na pożegnanie, wiedząc, że zostaję, darowuje mi swojego colta ze słowami:
         - "Mnie już nie potrzebny, a ty weź, może ci się przyda..."
         Po kolei, grupami, doprowadzamy rannych do włazu na pl. Krasińskich. Dołączają do długiego ogonka. Nim przyjdzie ich kolejka postoją tu dobre kilka godzin.
         Z rannymi schodzą do kanału również sanitariuszki. Niedobitki oddziałów tkwią jeszcze na barykadach. Osłaniają odwrót. Oni zejdą ostatni, jeżeli zdążą.
         Późnym wieczorem okolice gmachu ministerstwa na Długiej, ulice Kilińskiego i Podwale, wyludniają się. Pustoszeją kwatery batalionów. W czasie powstania wtedy, kiedy mieścił się tu sztab dowództwa, był to chyba najruchliwszy punkt Starego Miasta. Teraz tu głucho i martwo, przynajmniej pozornie. Wszak żywi ludzie... setki żywych, umęczonych ludzi spośród ludności cywilnej i rannych zalegają piwnice domów, które cudem jakimś nie rozsypały się jeszcze w gruzy. Pozostawieni na pastwę losu miotani rozpaczą i niepewnością, co ich jeszcze czeka, przeklinają w duchu to całe powstanie.
         Skuleni pod ścianami obok swoich tobołków, walizek, czekają w milczeniu, w trwodze, aż ich nie poderwie na równe nogi dziki wrzask: "Rauss!! Schnell!!"

         P.S.
         Na tym kończy się mój pamiętnik. Notatki robiłam pierwotnie ołówkiem na niemieckich drukach fabrycznych, potem piórem na kratkowanych kartkach papierów. Upływ czasu zrobił swoje. W tej chwili początek pamiętnika jest w zasadzie nieczytelny.

         Kanałami do Śródmieścia wyszło około 50 chłopców z "Wigier". Wchodzili do kanałów kilkoma włazami. Niektórzy wchodzili włazem z Hipotecznej. Tam był bardzo niski kanał. Właz na Placu Krasińskich był wysoki, na odcinku do Miodowej był tu burzowiec. Ktoś mi opowiadał, że wchodził do kanału włazem na ul. Długiej, blisko Placu Krasińskich i na Hipotecznej.
         Kilku rannych z "Wigier" musiało pozostać na Starym Mieście. To był "Stasiuk", "Klecha", "Robert", "Ikar". "Ikar" to nawet nie był z "Wigier" ale z "Zośki". Została też ranna sanitariuszka Kazia Świderska, zaprzyjaźniona z naszą koleżanką Ewą Faryaszewską. Z Kazią Świderską pozostała zresztą pani Faryaszewska.
         W naszym punkcie na Kilińskiego 1 było więc 5 osób i kilka osób w szpitalu na Długiej, w piwnicach. Między innymi "Faliński", "Lot" i jeszcze ze 2 osoby, których pseudonimów nie pamiętam. Sanitariuszki miały w zasadzie rozkaz odejścia do kanałów z oddziałami bojowymi. My z Janką postanowiłyśmy jednak zostać z naszymi rannymi. Taka była nasza decyzja, bez porozumienia zresztą z dowództwem.
         Wracałam z Coltem "Nietykszy" od włazu do nas na kwaterę. Po drodze powiedziano mi, że nasz dowódca "Prokop" poszukuje mnie, ponieważ mianował mnie swoim adiutantem. Naszym dowódcą był właściwie "Trzaska", ale on przeszedł w czasie przebicia wraz z "Zośką" do Śródmieścia.
         Byłam wściekła, bo będąc przydzieloną do "Prokopa" nie będę mogła zostać. Pamiętam jak szłam ulicą z pistoletem w dłoni, całe szczęście z lufą skierowaną w dół. Weszłam na teren Ministerstwa Sprawiedliwości. "Prokop" z grupą innych kolegów stał przed naszą kwaterą, do której wejście było z dziedzińca ministerstwa. Szłam w ich kierunku z pistoletem w dłoni. Cos mnie podkusiło, pociągnęłam za spust i strzeliłam przed nimi, całe szczęście w ziemię.
         "Prokop" był dość strachliwy, strasznie się zdenerwował, ale nic się nie stało. Powtórzył mi, że zostałam mianowana jego adiutantem i muszę być w razie potrzeby na wszystkie jego rozkazy w pobliżu i stale dostępna.
         Wśród stojących kolegów był Tadeusz Wolny, który zorientował się, że mam w ręku pistolet i powiedział:
         - "Po co ci ten pistolet. Ja go chętnie wezmę."
         Chętnie przekazałam pistolet Wolnemu.
         Potem tego dnia nagle zabrano nasz 2 pluton, do wsparcia na Rynek Starego Miasta, gdyż przyszła wiadomość, że Niemcy wdarli się już na Rynek. Reszta oddziału weszła już do kanałów. Grupa kolegów tam poszła a ja zostałam z "Prokopem".

         1 września wieczorem naszych kolegów z 2 plutonu, do którego byłam przydzielona, już nie było. Część lżej rannych odeszło już z sanitariuszkami do kanału. Na terenie Długiej 7 zostało 6 dziewcząt uznanych za mocniejsze, wśród nich były 2 lekarki: "Irena" i "Zosia". Właściwie były to studentki medycyny, ale już na ostatnim roku i nazywaliśmy je lekarkami. Na Kilińskiego 1 byli ranni, z którymi została nasza koleżanka Wisia Konopacka i pani Irena Faryaszewska. "Wisia" została za pozwoleniem dowództwa. Wszyscy inni mieli odchodzić do Śródmieścia.
         Późnym wieczorem nagle zgromadzono pielęgniarki, które były z lekarką i powiedziano, że zgodnie z rozkazem dowództwa muszą wszystkie odejść do kanału. W tej grupie znalazłyśmy się również ja z "Janką", mimo że miałyśmy inne plany. Rozkaz jest jednak rozkazem. Cała grupa podlegała bezpośrednim rozkazom lekarki, Ireny, która poleciła przygotować się do wejścia do kanału.
         Grupa skierowała się do włazu kanałowego poprzez Plac Krasińskich. Najpierw czekałyśmy na Hipotecznej, potem na Długiej. Prosiłyśmy kilkakrotnie z "Janką", aby nas puszczono z powrotem do rannych. Zanotowała to nawet w swoim pamiętniku nasza koleżanka "Teresa". Nic to jednak nie dało. Czekałyśmy na naszą kolejkę niedaleko włazu, było to w pasażu między Długą a Hipoteczną.
         Ciągle zastanawiałyśmy się z Janką jak wrócić do naszych rannych chłopców. Nie chciałyśmy zostawić ich na pastwę losu, mimo że rozkaz dowództwa był inny. Nie opowiadając się nikomu, urwałyśmy się po prostu z "Janką" z ogonka i wróciłyśmy na Kilińskiego 1, do tych 5 rannych. Zastałyśmy tam "Wisię" i panią Irenę.
         Chłopcy się ucieszyli, bo nie było nas tam parę godzin. Pocieszałyśmy ich, że będziemy przy nich do końca. Byłyśmy strasznie zmęczone, niewyspane. Poprzedniej nocy było przebicie. Jeszcze poprzednia noc tez nie pozwalała na spanie. W piwnicy, gdzie byli ranni, "Wisia" i pani Irena nie było miejsca. Nie można było nawet położyć się na ziemi, bo ranni leżeli na noszach.

         Ostatniego dnia ranni pozostający na Kilińskiego 1 i na Długiej zostali odpowiednio przygotowani. Wszyscy zostali przez nas przebrani w cywilne ubrania. Starałyśmy się nawet odnaleźć ich własne ubranie cywilne, które były złożone w naszej kwaterze na 1 piętrze, w pokoiku od podwórza, który ocalał.
         Trafiłyśmy tam na marynarkę Tadzia Suskiego. "Stasiuk" miał kolejarski mundur, w który go ubrałyśmy. Wszyscy mieli dokumenty. Byli zaopatrzeni w legitymacje z pracy, część miała także kenkarty. Niektórzy mieli dobre miejsca zatrudnienia, tak jak Stasiuk na kolei, ktoś inny w jakiejś miejskiej instytucji. Mieli występować jako ranni cywile.
         Wiedzieli, że oddziały odchodzą, a oni zostają. To byli bardzo dzielni chłopcy, nie histeryzowali. Co sobie w duchu myśleli, tego nie wiem, ale nie okazywali tego na zewnątrz. Jeden z nich, Robert, to nawet wręcz chciał zostać. Był ranny w nogi, rany był świeże i bał się, że je zakazi w kanale. "Stasiuk" też był ranny w nogi w czasie próby przebicia. Właściwie wszyscy byli ranni w nogi, Tadzio Klecha miał przestrzelone kolano. Klecha był najmłodszy, miał 16 lat. Bardzo się denerwował i koniecznie chciał iść do Śródmieścia. Nie zabrano go jednak, bo nie mógł chodzić.

Barbara Gancarczyk-Piotrowska

opracowanie:Maciej Janaszek-Seydlitz

Barbara Gancarczyk-Piotrowska ur. 18.03.1923 w Warszawie sanitariuszka AK ps. "Pająk" drugi pluton kompanii szturmowej harcerski batalion AK "Wigry"

Copyright © 2011 Maciej Janaszek-Seydlitz. Wszelkie prawa zastrzeżone.