Dulag 121 Pruszków

         Niemcy nie bez przyczyny wybrali to miejsce na obóz przejściowy Dulag 121. Decydujący wpływ na wybór tego miejsca miała niewielka odległość od Warszawy, bliskość torów kolejowych, duża przestrzeń zajmowana przez Zakłady, duże przestrzenie w halach produkcyjnych umożliwiające zlokalizowanie nawet sukcesywnie kilkuset tysięcy ludzi. W pierwszej wersji Niemcy założyli, że obóz będzie miał charakter przejściowy. Z góry założono, że pobyt więźniów nie będzie przekraczał trzech dni, później pięciu dni. Zdarzały się przypadki, że - z powodu braku miejsca w obozie i jego przepełnienia - przeładowywano ludzi w obozie od razu z jednego do drugiego transportu. Wiele niepotwierdzonych faktów wskazuje, że Niemcy w wyniku nieprzewidzianego dużego przeciążenia linii kolejowych na południu i zachodzie Polski, co blokowało tak bardzo potrzebne przewozy tranzytów wojskowych, mieli rozważać możliwość utworzenia w centrum kraju obozu zagłady w celu szybkiego pozbycia się niesubordynowanej mieszkającej tu ludności, szczególnie po wybuchu Powstania Warszawskiego.
         Na początku lat czterdziestych Niemcy przystąpili w Zakładach do realizacji produkcji naprawczej wagonów, szczególnie platform niezbędnych do przewozu sprzętu wojskowego, dostarczanego na front rosyjski. W późniejszym okresie, choć przez cały czas okupacji kontynuowano naprawy wagonów towarowych, ograniczyli się do wykonywania napraw w jednej hali. Ponieważ robotnikami byli Polacy, mocno zabezpieczano się przed zagrożeniem od zewnątrz, jak i atakiem wewnętrznym. Wokół ogrodzenia pobudowano szereg wieżyczek strzelniczo-obronnych. Również podobnego typu wieżyczki wybudowano wewnątrz hal produkcyjnych, przeciętnie po cztery na każdej z hal. W halach większych gabarytowo było ich znacznie więcej. W największej, Hali Napraw Wagonów Osobowych, było wybudowanych aż dwanaście wieżyczek. W hali Napraw Wag Towarowych wybudowano siedem w hali głównej i trzy w hali zalewni panewek. Podczas pracy robotników i pobytu więźniów na wieżyczkach strzelniczych całodobowo pełnili służbę niemieccy żołnierze z ręcznymi karabinami maszynowymi gotowymi do strzału.
         Narastające klęski na froncie wschodnim zmusiły Niemców do przygotowania się do ewakuacji. Zdejmowano z fundamentów maszyny, demontowano konstrukcje urządzeń dźwigowych. Pracownikom warsztatów w Pruszkowie odbierano co cenniejsze narzędzia zmechanizowane, pozostawiając tylko najniezbędniejsze do dokonywanych napraw, pakowano wszystko na wagony i wywożono na zachód. W lipcu 1944 r. błyskawiczny pochód Armii Radzieckiej, atakującej niemal na całym froncie wschodnim, a także nieudolna próba zamachu na Hitlera spowodowały ogromną panikę wśród Niemców. Ładowano na wagony wszystko, co posiadało większą wartość. Stosowano różne zachęty w stosunku do robotników polskich, dając im np. po jednym bochenku chleba żołnierskiego i po paczce margaryny, aby pracowali nawet w nocy ładując sprzęt na wagony. Namawiano rodziny kolejarzy polskich, aby wyjechały do Niemiec, zapewniając im wygodne miejsca w pociągu ewakuacyjnym. Wydawało się, że dzień wyzwolenia zbliża się. Wydarzenia przyjęły inny obrót. Po kilku dniach nieobecności powróciły do Pruszkowa niemieckie urzędy. W rejonie Pruszkowa rozlokowano oddział spadochroniarzy dywizji "Herman Goering", a w okolicach Żyrardowa dywizję pancerną SS "Wiking". Wyhamowanie wojsk radzieckich pozwoliło Niemcom na dalsze kontynuowanie grabieży.
         Powoli, koło za kołem, dojechaliśmy pociągiem w rejon biura dawnego Zarządu Warsztatów - charakterystycznego pałacyku ze spiczastą wieżą, wybudowanego z czerwonej cegły u schyłku XIX wieku. Tu była drewniana rampa. Pod nią podjeżdżał pociąg. Kolejno otwierano drzwi wagonów, z których wychodzili więźniowie. Nie wszystkie wagony z przywiezionymi więźniami mieściły się przy rampie. Znikoma część ludzi wychodziła z podstawionych wagonów na rampę, a inni musieli skakać z wagonu na ziemię. Konwojenci niemieccy ustawiali więźniów w szyk marszowy. Przy rozładunku nie obyło się bez bicia i przekleństw żołdaków.
         Segregacja odbywała się na terenie przesuwnicy kolejowej, w zależności od planowanego przeznaczenia więźniów. Towarzyszyły temu tragiczne sceny. Oddzielano mężów od żon i małych dzieci. Szczególnie mężczyzn z przeznaczeniem na wyjazd na roboty do Niemiec. Odbierano rannych od pozostałej rodziny. Oddzielnie ustawiano osoby młode, zdrowe, osobno matki z dziećmi, starców, osoby chore na noszach, Powstańców. Zasady segregacji były ustalone następująco: za niezdolne do pracy w Niemczech uznawane były matki z dziećmi do 15 lat, kobiety ponad 50-letnie, kobiety ciężarne od 6. miesiąca ciąży, chorzy i ułomni. Pozostali byli przeznaczani na wyjazd do Niemiec. Oddzielną grupę stanowili pracownicy zatrudnieni na kolei i tramwajarze. Byli oni wywożeni do Niemiec oddzielnymi wagonami i transportami kolejowymi. Segregację według tych zasad przeprowadzali nie lekarze, lecz urzędnicy wojskowi, bez uprzedzenia, z niesłychaną bezwzględnością.
         Płacz rozdzielanych ludzi, wyzwiska, krzyki, przeciąganie osób z powrotem, wywoływały dziką reakcję niemieckich żołdaków. Popychali, kopali i bili kolbami, pięściami, nawet kobiety i dzieci. Dokonujący segregacji ludzi nie uznawali zaświadczeń czy innych dokumentów, wyjaśniając, że do lekarza w tej sprawie będzie można się zgłosić na hali. W hali było to niemożliwe, ponieważ było tam stłoczonych zazwyczaj do 5000 ludzi. Dotrzeć do lekarza mogła niewielka tylko ilość ludzi, rzeczywiście chorych (?). Dokonywano także podziału zdolnych do pracy w Niemczech, oddzielnie mężczyzn i kobiet.
         Po ponownym sformowaniu w szyki marszowe poszczególnych ustalonych grup ludzi, jedna grupa za drugą przechodziły torowiskiem przesuwnicy do alei głównej obozu, a następnie rozchodziły się wraz z konwojującymi żołnierzami do wyznaczonej dla danej grupy hali. Każda z hal obozowych (fabrycznych) posiadała, dla ułatwienia w poruszaniu się, przydzielony numer, wypisany przy bramie wejściowej, dobrze widoczny z różnych miejsc dochodzących dróg lokalnych. Wszystkie hale dodatkowo były ogrodzone płotem wykonanym z drutu kolczastego. Ogrodzenie było ustawione w pewnej odległości od ścian hali. Ziemia w wydzielonym terenie była strasznie wyniszczona, zadeptana przez ludzi tak, że nie było nawet maleńkiego źdźbła trawy - a może głodni ludzie powyrywali je i zjedli? Hala przeznaczona do przebywania w niej Powstańców i osób podejrzanych o uczestniczenie bezpośrednio w Powstaniu, schwytanych z bronią w ręku, posiadała ogrodzenie podwójne. W alejce utworzonej pomiędzy drutami chodziły patrole wartownicze z bronią gotową do strzału. Hale ogrodzone pojedynczym ogrodzeniem były również patrolowane przez wartowników z bronią, lecz z mniejszą intensywnością i od zewnątrz. Osoby więzione w halach miały możliwość za zgodą przedstawicieli obozu chwilowego przemieszczenia się do innej hali, np. punktu zabiegowego i szpitalnego.
         My wszyscy: mama ze mną i rodzina państwa Rogalskich, wraz z grupą zostaliśmy wpędzeni do hali numer 5 - Napraw Wagonów Osobowych. Wchodząc do hali, zauważyliśmy wiele stojących osób. Ludzie stali wewnątrz hali, jak i na zewnątrz, pomiędzy wygrodzeniem kolczastym drutem. Od więźniów będących w środku dowiedzieliśmy się, że jesteśmy w obozie w Pruszkowie. W środku, w hali, po betonowej podłodze płynęła śmierdząca brudna zmieszana z piachem maź. Wszędzie leżały szmaty, papiery, kawałki żelastwa. W ogromnej, zapuszczonej, zabrudzonej różnego rodzaju śmieciami, cuchnącej hali było dużo wymęczonych, brudnych ludzi. Bramy wjazdowe były pootwierane. Już dochodząc drogą do hali, czuć było z niej ogromny odór. Zarówno przybyli, jak i więźniowie już obecni, byli zagubieni, głodni, spragnieni, wycieńczeni fizycznie i psychicznie. Nikt z obsługi nie zwracał uwagi na dzieci. Słychać było z różnych stron spory ludzi o zajmowane miejsca w hali, wołania, krzyki zagubionych dzieci, płacze. Rzadziej słychać było rozmowy o charakterze religijno-patriotycznym.
         Pani Rogalska odeszła nieco od nas i po chwili, rozejrzawszy się po hali, zawołała nas i zaproponowała, aby szybko przejść pod jeden z filarów hali, gdzie było jeszcze trochę miejsca. Można tam było oprzeć się plecami o filar i ewentualnie kucnąć. O siedzeniu na betonowej podłodze nie było mowy z uwagi na znajdujący się na niej brud i mocz. Wszyscy - z różnych powodów - mieliśmy ten sam problem: bolała nas głowa.
         Wkrótce nadeszła pora obiadowa. Przypadkiem mama zauważyła, że jakiś mężczyzna niesie w menażce ciepłą zupę. Tym spostrzeżeniem podzieliła się z sąsiadami. Pan Rogalski postanowił dowiedzieć się, gdzie można dostać coś do jedzenia. Nie dotarł do miejsca wydawania posiłków, gdyż w międzyczasie zabrakło jedzenia. Dowiedział się, że posiłki są wydawane w południe w ustalonym miejscu przez pielęgniarki PCK czy RGO. Aby otrzymać zupę, trzeba mieć własne naczynie oraz sztućce.
         Stosując się do zaleceń pani Dominiakowej, mama trzy razy dziennie wydzielała mi porcje łoju. Na pewien czas zasypiałem, widocznie wówczas nie odczuwałem głodu, ale był to bardzo krótki moment.
         Zbliżał się wieczór. Mama spytała przechodzącego robotnika o wskazanie miejsca załatwiania potrzeb fizjologicznych. Wyjaśnił jej, że na początku obozu było kilka drewnianych, prowizorycznych ubikacji, lecz rozebrali je rabusie, a może zniszczyły się. Deski wykorzystano, łamiąc je na podkładki do siedzenia. Już od dawna te sprawy załatwia się wprost do kanałów rewizyjnych, niezależnie, czy kobiety, czy mężczyźni. Znajdują się one tam - wskazał ręką na tory, pomiędzy szynami kolejowymi. Kto musi, to tam idzie.
         Ranna w rękę, z brudnym, ociekającym osoczem z krwi, zasuszonym opatrunkiem, pod którym była bolesna rana, mama dopytywała się o pielęgniarkę. Nieprzemyta otwarta rana bardzo ją bolała. Była zaogniona i mocno zaczerwieniona. Wyjaśniono jej, że by uzyskać pomoc i opatrzyć ranę, trzeba udać się do punktu medycznego przy prowizorycznym szpitalu, gdzie są siostry PCK. By tam dotrzeć, trzeba mieć przepustkę lub zgłosić wyjście komuś z administracji hali. Było na to za późno.
         Tak minął nam pierwszy, niepełny dzień w obozie. Wszyscy byliśmy wyczerpani, głodni i zmęczeni. Gdy wychodziło się choćby na chwilę, ryzykowało się, że straci się dotychczasowe miejsce. Ludzie byli rozdrażnieni i wystraszeni. Na każdym kroku spotykano się z agresję i przemocą. Decydował ten, kto silniejszy lub ma pieniądze. W nocy i w dzień słychać było na terenie obozu pojedyncze strzały karabinowe, płacz dzieci, jęki i krzyki. Mama trzymając mnie na podkurczonych nogach, opierając się o słup nośny dźwigarowy, przesiedziała całą noc. Ja smacznie spałem, podobnie jak i córeczka państwa Rogalskich. Rano jednak płakałem i trzymałem się za brzuszek. Choroba dawała się we znaki.
         Następnego dnia polowaliśmy na jedzenie. Ktoś nas poinformował, że około godz. 12.00 będzie wydawany posiłek. Nie mieliśmy ani jednego naczynia, aby wziąć zupę. Znalezienie pojemniczka na terenie poza halą było niemal cudem. Mama próbowała pożyczyć jakieś naczynie, ale nie było o tym mowy. Kto miał naczynie, kilkakrotnie biegał po zupę, aby więcej zjeść. Przeważnie większość osób była w rodzinnych grupach. Naczynie więc było niezbędne i pilnowane jak skarb. Pierwszego posiłku nie zjedliśmy.
         Zdobycie naczynia stało się zadaniem pierwszej wagi. Na zmianę dwie osoby szukały wszędzie, gdzie tylko się dało. Jedna osoba dorosła musiała zostać z dziećmi oraz pilnować miejsca. Przed halą, z której wyjechała jakaś grupa więźniów do obozu lub na roboty do Niemiec, sąsiad znalazł blaszane pudełeczko po rybkach. Po umyciu i napełnieniu wodą z hydrantu, przyniósł je do hali. Jego żona namoczyła w wodzie chusteczkę i zmyła zakrzepłą krew z przedramienia chorej ręki mamy. Rana na szczęście była niegroźna. Zimny okład z mokrej chusteczki ostudził chore ciało i ramię mniej mamę bolało. Mając puszkę i wiedząc, gdzie jest hydrant, napiliśmy się wreszcie wody.
         Jeśli ktoś miał pieniądze, mógł od handlarzy obozowych kupić jedzenie, a nawet leki. Mama, chodząc i szukając puszki, modląc się i prosząc Boga o pomoc, w pewnej chwili zauważyła w krzakach pieniążek. Były to dwa złote. Zauważyła handlarza sprzedającego małe bułeczki. Spytała, ile kosztuje jedna sztuka, odparł: dwa złote. Ucieszona, kupiła bułeczkę. Razem z córeczką sąsiadów mieliśmy kolację. Tak minął obozowy dzień, w głodzie, niewyspaniu i zmęczeniu.
         Codziennie wywożono na cmentarz żbikowski średnio 7 w początkowym okresie działania obozu, a później 10-12 osób. Często wywożono samochodami ciężarowymi ludzkie ciała, które nie zawsze trafiały na okoliczne cmentarze. W początkowym okresie księża rejestrowali zgony ludzi, których można było zidentyfikować. Później tego zaprzestano. Ludzie umierali w obozie pruszkowskim podobnie jak na Zieleniaku w Warszawie: z braku najprostszej pomocy medycznej, złych warunków sanitarnych i z głodu. Zimno i zmęczenie odbijały się na zdrowiu wszystkich. Szczególnie wysoka śmiertelność występowała wśród dzieci, pozbawionych jakiejkolwiek pomocy. W przypadku porodów, z braku odpowiedniej opieki i warunków egzystencji niemowlęta przeważnie umierały. Przypuszcza się, że w różnych okolicznościach w obozie mogło zginąć około 3000 osób - noworodków, dzieci i starców, a także zastrzelonych bez powodu, podczas próby ucieczki i z powodu nieposłuszeństwa. Były także rozstrzeliwania grupowe, o czym świadczy m. in. obelisk stojący na gliniankach w Żbikowie.
         W obozie odczuwało się ciężar koszmarnej atmosfery, strach, potęgowany przez ciągłe niebezpieczeństwo i śmierć. Strzały z karabinów towarzyszyły nam przez cały dzień. Ludzie stali się obojętni na ustawiczny huk. Strzelano przy każdej okazji. Spotykało się przypadki postrzeleń, a dosyć często zabójstw w czasie ucieczki. Strzelano nawet przy pędzeniu do wagonów - na transporty.
         Kolejny dzień rozpoczął się myślą o zdobyciu obiadu, gotowanego przez PCK lub RGO. Posiłki wydawano najczęściej w południe. Przygotowywała je znaczna grupa osób, podzielona na szereg sekcji specjalistycznych. Przygotowanie posiłku dla tylu tysięcy osób było niemal niemożliwe, dlatego nie wszyscy mogli z niego skorzystać. Najczęściej korzystali ludzie młodzi, operatywni i silni, posiadający własne pojemniki. W pierwszych dniach obozu posiłek gotowano w sześciu ponad trzystulitrowych kotłach, o czym dowiedziałem się od znajomego, którego żona pracowała wówczas w kuchni. Wsad do ugotowania posiłku dla więźniów był dostarczany dobrowolnie przez okoliczną ludność, własnymi środkami lokomocji, z dobrej woli.
         Najtrudniejsze było dowożenie "obiadów" do hal i ich rozdawanie. Brak było środków transportowych na dostarczanie posiłków do hal. Noszono je w koszykach lub przewożono na kolejarskich wózkach, co niewiele ułatwiało pracę. Instynkt zachowawczo-samoobronny powodował, że więźniowie zapominali o takcie, kulturze osobistej i etyce. Chciano tylko przeżyć, ratując własne życie. Szczególnie młodzi więźniowie w niegodny sposób walczyli na słowa, a czasami i kuksańce szły w ruch, o upragnioną - przysłowiową - łyżkę gorącej zupy. Po pewnym czasie Niemcy pozwolili, by kilku mężczyzn pomagało w zabezpieczeniu ich wydawania. Mimo najofiarniejszej pracy, personel kuchni pracujący w dzień i w nocy nie był w stanie uczynić nic więcej. Do tych trudności należy dodać wałęsających się i węszących po wszystkich kątach żandarmów, ich krzyki, poszturchiwania, wymyślania. Zdarzało się, że i nawet strzelania - dla postrachu. I tu zdarzały się postrzelenia, a nawet poranienia śmiertelne.
         Korzystając ze znalezionej puszeczki, "posiłek" zjedli najpierw sąsiedzi, a było ich troje, więc trzeba było chodzić po zupę trzy razy. Następnie poszła mama, nakarmiła mnie, sama tylko jej spróbowała. Kiedy poszła po raz drugi, zupy już nie było.
         Wychodząc przed Halę Osobową, gdzie było wyznaczone miejsce wydawania posiłków, podnosząc głowę do góry i kierując wzrok w kierunku wschodnim, ponad dachami innych stojących w oddali hal produkcyjnych, zobaczyła w biały dzień nad Warszawą wiszący smog dymu i łuny pożarów. Umierało powoli, lecz z godnością, miasto - bohater, miasto dzieciństwa i wspomnień. Wraz z nim ginął dorobek całego życia niejednej tam zamieszkałej rodziny. Stojąc i patrząc w dal, niejedna osoba płakała, a spływające po twarzy łzy spadały na obozowy bruk.
         Trzeciego dnia sąsiadka dowiedziała się, że osoby chore, posiadające dokumenty stwierdzające chorobę, mogą stawić się przed komisją lekarską. Komisja w składzie dwunastu pseudo lekarzy mogła czasowo odroczyć wysyłkę do Niemiec, skierować na rekonwalescencję do szpitala. Mama, pozostawiwszy mnie z sąsiadem i ich córeczką, poszła wraz panią Rogalską dowiedzieć się, czy komisja nas przyjmie. Sąsiadka posiadała dokumenty stwierdzające, że wszyscy z jej rodziny są chorzy na gruźlicę, my natomiast nie mieliśmy żadnych zaświadczeń. W punkcie pracy komisji panie dowiedziały się, że osoby chore będą przyjmowane około godz. 9.00 rano następnego dnia.
         Korzystając z nadarzającej się okazji, rezygnując z miejsca przebywania w hali, stanęliśmy przed komisją lekarską. Jeden z rzekomych lekarzy wchodzących w skład komisji, obejrzawszy kenkartę mamy i zwróciwszy uwagę na jej wiek, nie zgadzał się na skierowanie nas do szpitala. Rozpoczęła się dyskusja wśród decydentów. Wykorzystując zamieszanie, siostra PCK doprowadzająca chorych przed komisję kazała nam przejść do grupy osób, skierowanych już do szpitala w Grodzisku Mazowieckim na okres rekonwalescencji.
         Po zakończeniu pracy komisji zostaliśmy skierowani wraz z całą grupą do prowizorycznego szpitala obozowego. Tu dopiero mama otrzymała fachową pomoc medyczną od sióstr PCK. Następnie przeniesiono nas do hali ambulatoryjnej, gdzie na podłodze można było usnąć i przenocować.