Koledzy Barbary Bobrownickiej ze 101 kompanii. Zdjęcie zrobione w Śródmieściu przez Sylwestra Brauna, pod koniec września 1944 roku

         Stosunki w moim oddziale były doskonałe. Tylko jedna osoba - komendantka - mi dokuczała, ale to też z mojego powodu - odmówiłam rozkazu przejścia na Kilińskiego i powiedziałam jej, że jest tchórzem. Chodziło o to, że gdybym wykonała jej rozkaz i opuściła Rynek, to z Kilińskiego nie byłabym w stanie dobiec na czas, aby udzielić pierwszej pomocy. Pozostałam w okolicach Rynku i Katedry do końca Powstania. Byłam tam patrolową. Formalnie podlegałam wspomnianej komendantce, ale faktycznie przebywałam ze 101 kompanią i dla niej pracowałam. Pracowałyśmy też strasznie dla ludności cywilnej.
         Byłyśmy jedynym patrolem, który tam był, w okolicach Rynku Starego Miasta.

         Wracam do pana pytania, czyli do najważniejszych etapów mojego pobytu na Starówce. Pierwszy chrzest bojowy na Starówce miałam jeszcze przed 13 sierpnia, pamiętnej dacie wybuchu czołgu na Kilińskiego.
         Było to wtedy, gdy nastąpił jeden z pierwszych nalotów na Starówkę. Na Piwnej spadły bomby i zwaliły dom. Pamiętam ten niosący się donośny głos: "Sanitariuszki!!!" To było jeszcze przed rozpoczęciem generalnego szturmu na Starówkę.

         To, co przeżyłam wtedy na Piwnej było moim chrztem bojowym. Byłam patrolową i zjawiłam się na miejscu z moimi dziewczynkami. Widziałam matki biegające wkoło, oszalałe z rozpaczy, bo tam były ich zasypane dzieci. Nasi chłopcy zaczęli odsypywać gruzowisko, ale to wszystko trwało dla mnie za wolno. W pewnym momencie zdawało mi się, że oszaleję w tym wszystkim. I nagle coś dziwnego się we mnie stało, przeobraziłam się w zupełnie innego człowieka. Ogarnął mnie rodzaj spokoju.

                  W.W.: Na zawsze to już Panią przemieniło?

         B.B-F.: Tak. To wtedy stałam się żołnierzem. Przecież nie nadawałam się wtedy na żołnierza. Dawałam walerianę tym szalejącym matkom. Cóż mogłam im poradzić! Odnosiliśmy rannych. To był pierwszy moment. Wkrótce po tym bombardowaniu Niemcy wzięli się za Starówkę.

                  W.W.: Kolejnym ważnym wydarzeniem był wybuch na Kilińskiego w dniu 13 sierpnia?

         B.B-F.: Miałam punkt sanitarny w domu Baryczków, pod dwójką. Widzę jeszcze dziś ten jadący czołg - rodzaj tankietki. To był czołg zdobyty przez naszą kompanię. Pamiętam szał radości. Koledzy krzyczą do mnie, żebym dołączyła do nich. W pierwszej chwili chciałam to uczynić, ale miałam zostawić moje dziewczyny? Przecież byłam patrolową.
         Podczas przejazdu czołgu nastąpiła zjawiskowa sytuacja: jechał chyba przez Wąski Dunaj i ludzie rozebrali barykadę, ale to było tak, jakby ją ktoś zdmuchnął! Czołg przejechał, po czym barykada stanęła z powrotem. Po tym wróciłam do siebie na kwaterę. W pewnym momencie usłyszałam i poczułam straszną detonację. Byliśmy już przyzwyczajeni do wszelkich pocisków, do dział kolejowych i do pociągów pancernych. Rodzaje broni rozróżnialiśmy po głosie. Wychodzę i widzę nad domami straszny kłąb dymu. Bierzemy nosze, bo coś się stało. Idziemy. Przychodzimy i widzimy górę ludzi, górę rąk i nóg. Ręce. Krew i zabite lub ranne dzieci. Wszystko razem. W momencie wybuchu zebrało się tam dużo ludzi, żeby wysłuchać pod głośnikiem audycji z Londynu. Mnie tam nie było tylko przez przypadek. Na piętrach wisiały oderwane ręce. Widziałam chłopców, którzy oszaleli zupełnie i zbierali głowy do worków i gdzieś je wynosili. I ten zapach krwi i tynku nie do wytrzymania! To było straszne. W szpitalu "Pod Krzywą Latarnią" było pełno rannych. Lekarze operowali, a przed wejściem leżała kolejka ludzi. Układaliśmy ludzi w kolejce. Nie wiedzieliśmy, czy oni jeszcze żyją. Pamiętam nieprzytomną małą dziewczynkę, może jeszcze żyła, nic nie mówiła. Lekarze przy świecach operowali tych rannych ludzi i mdleli z przemęczenia.

         Wracałyśmy stamtąd nieprzytomne od odoru krwi i od wrażeń. W pewnym momencie widzimy: idzie chłopak po ulicy i śpiewa - upił się. "Takie nieszczęście - mówię - a ty poszedłeś się upić."
         - "Bo ja jechałem na tym czołgu i poszedłem na chwilę na kawę."

         Takie było jego przeznaczenie: tylko on wyszedł z tego czołgu, a jego koledzy zginęli.

         Muszę powiedzieć, że o tych, co mieli zginąć, wiadomo było wcześniej, że zginą. Pamiętam, jak na punkt sanitarny przychodził kolega, który mi opowiadał o rodzinie, o matce. Ja wiedziałam, że to jego koniec. Miałam takie przeczucie, które się sprawdzało, bo miałam tych przypadków dużo. Pamiętam wysokiego Jurka z Marymontu, blondyna, który opowiadał, jak jego matka ciężko pracowała, żeby on skończył studnia. Kiedy go widziałam opowiadającego o tym, jak wróci do domu , to wiedziałam, że zginie.
         Ja wiedziałam, w przeciwieństwie do mojego brata Jędrka, który już w 1940 roku zapowiedział, że nie przeżyje wojny, że nie zginę i wszyscy w mojej rodzinie o tym wiedzieli.
         I na drugi dzień z tym Jurkiem było tak. Niemcy wstrzeliwali się w Brzozową z Pragi i strzelali z dział do pojedynczych osób. Wzywają nas i mówią, że jest 5 rannych. Jurek, ten który nas wzywał, nie powiedział nam, że tam Niemcy strzelają. Ja prowadzę ten patrol i w pewnym momencie coś mnie tknęło i mówię: "Biegiem!"
         Nie wiem dlaczego to powiedziałam. Pocisk rzucił nas na schody, a mnie ocaliło jakieś metafizyczne ostrzeżenie. Potem przyszłam na miejsce. Pięciu chłopaków przed nami szło, wśród nich Jurek. Leżał na stole, a wnętrzności miał na wierzchu.

                  W.W.: Potem, do samego końca Pani pobytu na Starówce, walczyła Pani w okolicach staromiejskiego rynku i Katedry Świętego Jana?

         B.B-F.: Tak. Tam byli nadzwyczajni ludzie, o których się nic nie wie. O naszym dowódcy Zbigniewie Blisiewiczu, który był aktorem wileńskim, już wspomniałam wcześniej. Był niezwykłym człowiekiem. Nie można pominąć ludności cywilnej. Za mało się o niej mówi. My byliśmy szczęściarzami, bo byliśmy w akcji, my nie mieliśmy czasu na strach, a oni siedzieli w piwnicy. Na Starówce, piwnice miały grube mury i tam się rodziły dzieci. Tam mojej znajomej urodził się syn, który ogłuchł od bomby. O tym za mało się mówi. Nie było światła, nie było wody. Ja byłam sanitariuszką, a nie miałam wody do rąk. To po prostu trudno sobie wyobrazić. Nie zrobiłam żadnego zakażenia. Zresztą jako sanitariuszka, odnosiłam ludzi do szpitala i szpital się dalej męczył. Moja rola polegała na udzielaniu pierwszej pomocy.

         Gasiliśmy Katedrę. Najpierw gasiliśmy, bo potem ją podpalaliśmy. Na Jezuickiej przeżyłam coś strasznego. Zawsze byłam molem książkowym, a tam widziałam jak paliły się białe kruki. Te książki miały po 300-400 lat i nie mogliśmy ich uratować.

         Inna historia. Miałam koleżankę, Basię Rankowską, która razem ze mną zdawała maturę. Była zjawiskowo piękna. Wszyscy ją znali z urody, która promieniowała. Basia poszła do Katedry. Chciała zobaczyć rzeźbę, a to był Niemiec i strzelił do niej raniąc ją w brzuch. Była w szpitalu. Jest książka "Wspomnienia lekarzy z Powstania" - polecam.
         Doktor Kujawski opisuje, jak Basia była w szpitalu. Była operowana i w tym momencie przyszedł jej narzeczony z kompotem. Dał jej kompot, po czym ona umarła. Ten chłopak, kiedy się dowiedział, że on właściwie ją zabił (najpewniej i tak by umarła, ale to była bezpośrednia przyczyna jej śmierci) skoczył z rozpaczy do Katedry i tam Niemcy go zabili na miejscu. To była forma samobójstwa z jego strony.

                  W.W.: Jak Pani reagowała na widok cierpienia ludzi, którym często nie można było pomóc w sytuacji, gdy powstańcze szpitale mieściły się w piwnicach pozbawionych elektryczności, środków medycznych?

         B.B-F.: Byłam sanitariuszką, a nie pielęgniarką. Moja rola polegała na przykład na zatamowaniu krwotoku i odniesieniu do szpitala. W tym względzie posiadałam środki, aby wykonywać swoje zadanie. Gorsze zadanie mieli lekarze i pielęgniarki, które musiały się zajmować rannymi pracując przy świecach, nie mając w wielu przypadkach odpowiednich środków, ani wystarczających warunków, aby ratować rannych.
         Jednym z moich zadań było niesienie rannego, ale i to nie było takie proste: wszędzie były same gruzy, przez które trzeba było iść i nie można było się poślizgnąć, trzeba było tak postawić nogę, żeby rannemu nie zrobić krzywdy. To była bardzo ciężka praca, ale to był również imperatyw uczuciowy: to byli nasi koledzy i jeśli można komuś pomóc, to człowiek nie myśli wtedy o sobie. Człowiek nie myśli, tylko działa. Człowiek jest narzędziem, działa i wierzy, że może pomóc. Nie kalkuluje: "A nuż się uda?". Nie. Myśli: "Ja go uratuję, ja ratuję życie człowieka".

         W wielu przypadkach, ranni nam pomagali swoją postawą. Pamiętam przypadek siedemnastoletniego chłopca, któremu zmiażdżyło stopę. Lekarz mu obcinał palce, bez znieczulenia. Ja go trzymałam za rękę. Opowiadaliśmy sobie kawały. To było niesamowite przeżycie. Nie wiem, które z nas bardziej cierpiało. Nie zdawałam sobie sprawy, jak on cierpi, prawda? Ani pisnął. Jeżeli rozpaczali, to było tak w przypadku starszych rannych, na przykład w wieku 40 lat. Oni od razu "odpadali". Ale nasi młodzi byli nadzwyczajni. Tego chłopca spotkałam w Niemczech w obozie jenieckim, kiedy jechał do Polski, już po wyzwoleniu.

                  W.W.: Ja sam boję się nawet myśleć o tym jak zachowałbym się w podobnej sytuacji.

         B.B-F.: Gdyby miał pan pięcioletnią zaprawę, gdyby pana nauczono strzelać, gdyby miał pan kolegów, na których można liczyć i którzy panu ufają, to byłby pan innym człowiekiem. Gdyby taka sytuacja teraz się powtórzyła, to wszyscy zrobiliby to samo, co my. Młodzież obecna jest wspaniała. Naprawdę. Ciężko pracująca. My byliśmy lekkoduchami. Kiedy jakieś skrzeczące osoby narzekają na młodzież, to ja bym chętnie je udusiła. Im człowiek sam był bardziej marny, tym więcej marności szuka w innych ludziach. Ja mam tylu wnuków i znam ich kolegów, dlatego mówię: gdyby trzeba było, byłoby tak samo, a może lepiej! Być może częściowo dzięki doświadczeniu, które byśmy im przekazali.
         Dzisiejsza młodzież ma inne zadania. Jaka ja byłam? Miałam siedemnaście lat, za rok miałam pójść na pierwszy bal. Wyobrażałam sobie suknię i salę balową w której będę brylować.
         To było moje najważniejsze marzenie.

                  W.W.: To jednak nie odbiega od marzeń wielu współczesnych nastolatek. Wystarczy wspomnieć o popularnym w ostatnim czasie programie telewizyjnym "Taniec z gwiazdami".

         B.B-F.: Ja nie oglądam telewizji i nie widziałam tego programu. Kiedyś na początku, kiedy była jeszcze czarno-biała, była jeszcze znośna. Teraz to już co innego.
         Zaś do balu nie doszło. Wybuchła wojna.
         Z Halinką (była w delegaturze rządu) zastanawiałyśmy się, kim byłybyśmy gdyby nie wojna? Rozmawiałyśmy o tym, jak to się człowiek "uczłowieczał" w innym kierunku.

                  W.W.: Sądzę jednak, że nawet gdyby wojna nie wybuchła, to i tak wyrosłaby Pani z marzeń o balach.

         B.B-F.: Ależ oczywiście. Chciałam być naukowcem. Dla mnie nauka była wszystkim. Nie chciałam wychodzić za mąż. Ale uczucie przezwyciężyło chęć do nauki.
         Wojna nas wychowała. Byliśmy przecież smarkaczami.

                  W.W.: Później, po przezyciach wojennych, życie już niewiele mogło Panią nauczyć?

         B.B-F.: W moim przypadku było wprost przeciwnie. Byłam zawiedziona zachowaniem niektórych moich koleżanek, które nie wyrosły z Powstania. Życie jest fantastyczne. Nie wolno, nawet na chwilę, przestać z niego czerpać. Trzeba do końca walczyć i uczyć się. Walczyć - przede wszystkim z samym sobą, bo nam się nie chce, bo w siebie nie wierzymy. W Powstaniu - już opowiadałam - moja walka polegała przede wszystkim na walce z własną słabością, ze strachem.
         Szczególnie w moim przypadku, jeżeli udało mi się żyć i przeżyć wojnę, i Powstanie. Staram się jak najwięcej czerpać z życia.

                  W.W.: Czy może Pani podać jeszcze kilka przykładów zachowań ludzi w czasie walk na Starówce, które najgłębiej zapadły Pani w pamięć?

         B.B-F.: Jak opuszczaliśmy Jezuicką ,o której wcześniej opowiadałam (kiedy płonęły "białe kruki"), trzeba było podpalać domy, żeby Niemcy do nas nie mieli dostępu. Nas było tak niewielu, że nie mogliśmy się bronić inaczej. Brat Basi Rankowskiej, tej która zginęła, zgłosił do "Szczerby", że on sam podpali własny dom, na Brzozowej. Potem musieliśmy podpalić następne domy. Wtedy przyszło dwoje starych ludzi. Dla mnie wówczas oni byli bardzo starzy, ale byli młodsi, niż ja w tej chwili. Byli biedni, tacy mali i mówią do naszego porucznika "Szczerby":
         - "Dlaczego chcecie spalić nasz dom?"
         A on im tłumaczy i widzę, że ma łzy w oczach. To był szalenie wrażliwy człowiek. A postawa tych ludzi była taka:
         - "Musicie palić, to palcie".
         To do końca życia się pamięta.
         Mam jeszcze jedną historię w związku ze "Szczerbą". Przysłali do nas w odsiecz, bo nas było coraz mniej, grupę porucznika Leśniewskiego z Kampinosu. Nie można przysyłać ludzi z Kampinosu do miasta!

                  W.W.: Nie byli przyzwyczajeni do tych warunków?

         B.B-F.: Tak. Dlatego porucznik Leśniewski pił. Była w pewnym momencie akcja Niemców. Nasz porucznik "Szczerba" nie chciał puścić oddziału Leśniewskiego do akcji. A on się bardzo awanturował, uważał się za takiego bohatera itd. "Szczerba" uległ i pozwolił mu pójść do akcji. I pierwsza kula zabiła Leśniewskiego, kiedy się wychylił zza muru. Człowiek był nietrzeźwy, a jego żołnierze tak strasznie skrzywdzili "Szczerbę": po prostu oskarżyli go o to, że przez niego zginął Leśniewski! A ja pamiętam doskonale, jak "Szczerba" nie chciał mu na to pozwolić. Inaczej wyglądała walka w lesie, inaczej tutaj. Później już ludzi Leśniewskiego nie widziałam.

                  W.W.: Skutki ostrzału w warunkach gęstej zabudowy musiały być zwielokrotnione?

         B.B-F.: Ale z drugiej strony Starówka dawała zabezpieczenie. Niemcy rzucali "szafy". Miałam punkt sanitarny, pod dwójką, na Rynku Starego Miasta. "Szafy" leciały w naszym kierunku. Były straszne podmuchy. Co przeleciały, to pociski wszystko nam rozwalały i podłogę szorowałyśmy, żeby było czysto. Potem znowu, następne. Kiedyś był taki pocisk, co przyleciał nawet nie wiemy jak. Nagle wszystkie cztery zostałyśmy zamknięte w ubikacji. Nawet nie wiemy, jak żeśmy tam przeleciały, bo każda znajdowała się wcześniej w innym miejscu. Byłam z koleżankami za tymi zatrzaśniętymi drzwiami z jedną myślą: "A jak się nie otworzą?" Ale się otworzyły. Postanowiłyśmy nie myć podłogi i potem ani jedna szafa nie zagrała. Ta podłoga przynosiła nam pecha.

                  W.W.: W odniesieniu do Starówki przyjęło się określenie , że było to "piekło". Zacytować można choćby tytuł książki Podlewskiego "Przemarsz przez piekło". Czym, Pani zdaniem, charakteryzowało się piekło Starówki?

         B.B-F.: Ja tego nie mogę określić jako "piekło". Były to poszczególne wydarzenia. To była praca codzienna. Czułam, że jesteśmy potrzebni. Wiedziałam dlaczego to robimy i nie traktowałam tego jako piekło. Traktowałam to jako walkę i obowiązek. Radość, że my się wyzwolimy i nareszcie tych Niemców nie będziemy mieli. Jak opowiadałam, w domu tradycja walki o niepodległość była od pokoleń. Ja wyrosłam w tym klimacie.

                  W.W.: Można było więc do tych warunków się przyzwyczaić. Człowiek nie bał się przez cały czas?

         B.B-F.: Powiem coś bardzo dziwnego. Myśmy się tam czuli bezpiecznie. Nie czułam się zagrożona mimo świadomości, że jest nas mało, że jesteśmy zostawieni sami. Znałam każdy kąt. Znałam tych ludzi. Nie byliśmy nadludźmi. Po prostu do pewnych rzeczy się człowiek przyzwyczaja.

                  W.W.: Morale było zatem do końca wysokie?

         B.B-F.: Tak. Także ludności cywilnej dodawaliśmy otuchy. Staraliśmy się im pomóc w tym strasznym piekle w którym żyli, w głodzie, zaduchu, ciemnościach. Rola sanitariuszki jest taka, że trzeba pomóc, trzeba ratować, nie można sobie pozwolić na żadne załamania. Nie można wątpić, czy to, co się robi jest skuteczne. Ja się z tym dobrze czułam, jako kobieta. Były inne dziewczyny, które "przelotem" strzelały z pistoletu. Ja do nikogo nie strzelałam i chwała Bogu! Nie jestem w stanie wyobrazić sobie człowieka, który pada po moim strzale.

                  W.W.: Czy może Pani opisać swoje ostatnie chwile na Starówce?

         B.B-F.: Kiedy zaczęliśmy się wycofywać, ze składu naszej kompanii pozostało na linii 27 chłopaków. W każdej z bram, na Rynku, stało ich po dwóch, rozmawiali szeptem, bo tam były już tysiące Niemców i nie mogli wiedzieć, że tam tylko 27 naszych pozostało, a pozostałe nasze oddziały wycofywały się do kanałów. My trzymaliśmy Rynek i zbliżał się wieczór. Koło domu Baryczków jest drugi dom, nie wiem jak on się nazywa. W nim był usadowiony jeden z chłopców, który miał lkm. On ostrzeliwał wszystkie narożniki, żeby Niemcy mieli złudzenie, że my tam wciąż jesteśmy. W pewnym momencie ten lkm mu się popsuł. Zaczął uciekać. Żołnierz bez broni jest tak bezbronny. To jest dla niego szok. To nie jest oskarżenie z mojej strony. I ja też uciekam przez te ruiny. A miałam tobołek sanitarny, bo już byłam tylko jedna. Wszystkie dziewczyny poszły na Kilińskiego. W pewnym momencie, uświadomiłam sobie, że tam jest tych dwudziestu kilku chłopaków. A na Rynku już zielono od Niemców.
         Rzuciłam swój tobołek i biegnę na Krzywe Koło. Tam był oddział AL. Mówię ich porucznikowi, żeby on mi dał ludzi, że musimy strzelać, bo tam są nasi chłopcy. Dał trzech chłopców z karabinami Ja wracałam z nimi. Znowu mi włosy z przerażenia stawały na głowie, ale wiedziałam, że jak ja się cofnę, to oni uciekną. Strach jest okropną rzeczą! Ale trzeba go jakoś trzymać w garści. Każdego ustawiłam w innym oknie. Jak oni zaczęli strzelać, to z kolei Niemcy wpadli w panikę. Myśleli chyba, że przygotowaliśmy zasadzkę. I tak uciekali, tylu ich zabili - moja radość - wstydzę się jej. Niemcy byli tak napięci, nic nie widzieli, że musieli chyba się przestraszyć. Jeden był zabity na siedząco, w deskach. Zielono było od mundurów poległych Niemców. Ja się wstydzę do dziś dnia, że się tak cieszyłam. Zaczęłam krzyczeć jak wariatka, że już Niemców nie ma! Byliśmy tam razem, AK i AL. Nie było żadnych złych stosunków pomiędzy nami.

                  W.W.: Pani dowodziła tym kontratakiem, bo poustawiała na stanowiskach strzeleckich tych chłopców z AL.

         B.B-F.: Można tak powiedzieć, gdyż naszego porucznika wtedy nie było, był na jakimś zebraniu. Przyszedł jego zastępca i powiedział, że zostawia mnie jako dowódcę, żebym dowodziła, po czym odszedł.

         Po tym zdarzeniu miałam jeszcze inną historię, związaną z kamienicą Baryczków. Mówiłam, że na Starówce nie było wody, że jako sanitariuszka nie miałam czym umyć rąk do opatrunku. Po skończonej akcji, o której mówiłam wcześniej, otworzyłam pokój, a tam po sufit były zapasy wody sodowej. Co to było za przeżycie!

         Jeszcze jedno przeżycie z ostatnich chwil na Starówce. Myśmy trzymali przez cały czas Rynek, ze względu na trwającą ewakuację kanałami. Znalazłam pancerfausta. Myślę sobie tak: "My odchodzimy, musimy to schować, bo jakieś dziecko weźmie to do ręki i jeszcze je rozerwie". Poszłam w pobliskie ruiny i szukam miejsca dla schowania pancerfausta, a tam spotkałam dziecko, sześcioletnie, niebieskookie. Do dziś pamiętam tego chłopczyka. On mnie pyta: "Odchodzicie?" Odpowiedziałam mu, że nie. To kłamstwo i te dziecinne oczy pozostały we mnie na zawsze...

         Jeszcze jedna rzecz. Kiedy pozwolono nam zejść z posterunku i iść do kanału. Była taka ciemna noc.

                  W.W.: Nie było pożarów - tylko ruiny?Zawsze myślałem, że noc na Starówce musiała wyglądać jak dzień, od pożarów.

         B.B-F.: Wtedy była całkowita ciemność. Wcześniej, jak się coś spaliło, to nocą wyskakiwały jęzory ognia - to było niesłychanie malownicze. Starówka była murowana. Pożary były wtedy, jak się deski, które były w środku, paliły. Mury słabo się paliły, ale "wspaniale" przewracały się. Było bombardowanie i dom się rozłamywał, a ściany powoli waliły na ziemię i zostawała góra gruzów.

         Posuwając się w ciemności trzymaliśmy się za ręce, żeby się nie pogubić. Na chodnikach stali ludzie, cywile. Myśmy ich nie widzieli, ale wyczuwaliśmy ich wzrok na sobie. W pewnym momencie, któryś z nich się odzywa: - "Zaczynaliście, to nie pytaliście nas. Teraz odchodzicie i też nic nie mówicie."
         To były słowa, które zapadały gdzieś głęboko w człowieku i towarzyszyły przez wiele lat.

         Na końcu, nie mając gdzie spać, spałyśmy na podłodze. Dostałam wspaniały koc, włochaty. Mogłam ten koc na podłodze rozciągnąć i to był mój wielki przyjaciel. Gdy stanęłam przed włazem do kanału, major ("Barry") kazał mi go zrzucić. Ja rozumiem, że nie mogłam go wziąć, ale to było tragiczne rozstanie. On leżał tam taki samotny, a ja czułam się jak zdrajczyni. To są trudne rzeczy do zrozumienia!

                  W.W.: Czy po zejściu do kanału odczuła Pani ulgę? Dla niektórych Powstańców to była ulga, gdyż poczuli się bezpieczniej niż na powierzchni, gdzie były strzały itd...

         B.B-F.: Ja się nie bałam strzałów, gdyż -jak mówiłam- wiedziałam, że nie zginę. Ja się kilka razy "niewąsko" bałam, opowiadałam już o tym. Bałam się strasznie piwnic, że mnie zasypie, tego się bałam.

         Kiedy szliśmy kanałami, to wszyscy byli tak zmęczeni, że wydawało się, że nie przejdziemy. W pewnym momencie mojemu koledze, Wojtkowi Wrońskiemu (potem był prezydentem Toronto) spadł hełm do tego świństwa. Był tak zmęczony, że go podniósł i włożył sobie z powrotem na głowę, razem z zawartością. Wtedy zaczął tak strasznie wymyślać, że nas to wszystko rozbawiło. Zapomnieliśmy o ciszy, która obowiązywała w kanale.

         Nasze kanały staromiejskie, to nie były te kanały, które są na filmie Wajdy. Trzymaliśmy się za ręce. Nieczystości sięgały do kostek. Marsz był bardzo nużący, aż w pewnym momencie miałam chęć położyć się w kanale, żeby już nie iść. Było mi wszystko jedno, ale na myśl, że wszyscy po mnie przejdą, to jednak nie mogłam się położyć. Byliśmy tak bezsilni!

         Wyciągali nas przy Wareckiej. Nie mogliśmy wyjść o własnych siłach. Pierwsze wrażenie było takie: domy stoją, jest światło! Położyli nas na jakiejś słomie, a byliśmy cuchnący i obrzydliwi. Dali nam soczewicę, czy coś takiego. Następnego dnia już nie było jedzenia i słyszało się, że "Starówka rabuje!" Przecież musieliśmy coś jeść.

         Wtedy, w Śródmieściu, była inna sceneria, ludzie też byli inni. Usłyszałam czyjś głos:
         - "Przyszliście tutaj, to teraz się wezmą za nas!"
         Oni uważali, że my im sprowadziliśmy Niemców na głowę! Nasza walka nie miała dla nich znaczenia.
         Leżeliśmy na betonowej podłodze i nie mogliśmy się umyć. Na początku dostaliśmy miskę soczewicy, a potem już nic. Oni nas przyjęli z obowiązku Nie było serdeczności, nie było wspólnego języka.
         Tak wyglądały kontrasty między Starówką i Śródmieściem. Później jednak, po bombardowaniu i walkach w początkach września, Śródmieście też wyglądało jak Starówka. Po upadku Starówki, w obronie Śródmieścia, dużą rolę odegrały te zmęczone i wykrwawione oddziały ze Starówki.

                  W.W.: Proszę opowiedzieć, co się z Panią działo później, w Śródmieściu.

         B.B-F.: Byliśmy potem w Hotelu Savoy, ale musieliśmy go opuścić, bo strzelali z "szaf" i stamtąd poszliśmy do konserwatorium.

         Poszłam wówczas na ulicę Kopernika, bo tam była siostra naszej komendantki. Na trzecim, czy czwartym piętrze były wspaniałe książki. Zakopałam się w tych książkach i zapomniałam o świecie, a wtedy ten dom został zbombardowany. Kiedy się ocknęłam okazało się, że leżę na progu, a pode mną jest przepaść. Cały dom był zburzony i nie wiem jak ja się tam znalazłam, na tym progu, nad przepaścią. Pewnie rzuciły mnie tam podmuchy eksplozji ... Leżałam tam i nie wiedziałam, co mam zrobić. Bałam się ruszyć. W pewnej chwili usłyszałam na podwórku następującą rozmowę:
         - "Ja po nią pójdę!"
         Wszyscy mu odradzają, że dom się na niego zwali... On jednak poszedł na górę po mnie. Ja byłam tak "niewychowana", że straciłam przytomność. Nie wiem jak ten chłopak mnie zniósł. Podobno ręce miał całe pokrwawione. Nieprzytomny człowiek jest dużo cięższy. Ja tego chłopca nigdy nie widziałam, nie wiem nawet jak miał na imię. Kiedy otworzyłam oczy okazało się, że leżę na psim posłaniu, a nade mną stoi wielkie zwierzę - dog - z takimi mądrymi oczami. I patrzy na mnie. Zazwyczaj pies nie wpuszcza na swoje posłanie obcego człowieka. Ja patrzyłam na niego, a on patrzył na mnie. Nikogo tam nie było oprócz mnie i tego psa.

                  W.W.: Opowiadając o Starówce, podawała Pani przykłady solidarności międzyludzkiej. W tym przypadku mamy przykład solidarności zwierzęcia z człowiekiem. Innym przykładem solidarności ludzi ze zwierzętami są gołębie na Starówce, przedstawione przez Panią w opowiadaniu pt. "Nasz Maciek".

         B.B-F.: Opisałam to, bo był to dla mnie przykład wielkiej przyjaźni i symbiozy. Te biedne gołębie nie wiedziały o moim istnieniu, ale ja wiedziałam o nich. Widziałam te straszne samoloty i porównywałam je do tych słabych, gołębich skrzydełek. Nie wiem, co te głodne ptaki tam znajdowały do jedzenia? Myśmy już dawno nie mieli co jeść.

                  W.W.: Nie polowano na te gołębie?

         B.B-F.: Nie.

                  W.W.: Czytałem, że w Śródmieściu łapano gołębie na pożywienie.

         B.B-F.: Nie wyobrażam sobie, aby ktoś z nas na Starówce zjadł gołębia. Jednak później, w Śródmieściu, nasi chłopcy jedli psy, a psy czym się mogły żywić? Chyba tylko trupami. Ale o psie opowiem potem.

                  W.W.: Może na Starówce było lepsze wyżywienie?

         B.B-F.: Niektórzy sobie magazynowali "na boku". Woda sodowa, którą znalazłam w ostatnim dniu na Starówce pochodziła z takich zapasów. Zmarnowała się. Nie było już czasu, żeby ją spożytkować.
         Nie mieliśmy właściwie czasu na organizowanie sobie jakiegoś wyżywienia Jak patrzę wstecz to się dziwię, że przeżyliśmy. Ale później, w obozie, było jeszcze gorzej i też przeżyliśmy.
         Był taki okres, kiedy nie było co jeść .Trzeba było jeść cukier w kostkach przez cały czas Można znienawidzić cukier w kostkach jak jest on tylko do jedzenia.

         Wracam teraz do dalszego ciągu moich przeżyć w Śródmieściu. Ktoś później mnie zabrał z psiego posłania, bo miałam ranne kolano i poszłam z nim do konserwatorium. A tam koleżanki mówią: "Nie przychodź, bo będzie bombardowanie". Zawsze tak było, że tam gdzie ja byłam, tam spadały bomby. Wiedziałam, że samoloty za mną "chodzą". Zaraz też się zjawiły i zapaliły budynek konserwatorium. Dwoje naszych kolegów było w którymś z pomieszczeń (kolega z koleżanką). Stukali i walili, żebyśmy ich uwolnili, a myśmy nie mogli, bo ogień. Wtedy Wojtek Wroński chciał się zastrzelić, ale wyrwali mu pistolet z ręki. Oni się tam musieli spalić. Nie byliśmy w stanie cokolwiek dla nich zrobić. I poszliśmy, a oni musieli tam zostać.

         Potem byłam przez tydzień na wypoczynku - z powodu kontuzji kolana - w Śródmieściu Południe u cioci, która miała wyfroterowane podłogi. W tym czasie, Niemcy zdobyli Powiśle i atakowali gwałtownie Śródmieście. Ja wróciłam do mojego oddziału już po zakończeniu największych walk. Przebywałam z kolegami u braci Jabłkowskich na Poczcie Głównej.